سالمندی و دوران پیری و نظریه های روانشناختی و جامعه شناختی آن

سالمندی دوره ای از زندگی است که از ۶۵ سالگی شروع میشود. فرآیند سالمندی عبارتست از کاهش تدریجی عملکرد سیستم های بدن از جمله قلب و عروق، تنفس، دستگاه ادراری- تناسلی، غدد درون ریز و سیستم ایمنی بدن میباشد (رکویی ، ۱۳۷۶ ، به نقل از سهرابی و همکاران،۱۳۸۶).

پیری عبارتست از اضمحلال تدریجی در ساختمان و ارگانیسم بدن که بر اثر دخالت عامل زمان پیش میاید و تغییراتی را در ساختمان و عمل اعضا مختلف بدن بوجود می آورد که سفید شدن مو، چین و چروک پوست، ریزش مو، کاهش قدرت دید، نقصان شنوایی ،خمیدگی ،کندی در تحرک، کاهش قدرت عضلانی، اختلال و آشفتگی در حافظه و ادرار ، اختلال در جهت یابی، کاهش ظرفیت و کارایی ریه ها و سیستم قلبی- عروقی از آن جمله اند(حلم سرشت،۱۳۷۱).

سالمند کیست؟

سالمند معمولا بر اساس سن تقویمی تعریف میشود.به لحاظ حقوقی و حرفه ای شخص سالمند کسی است که ۶۵ سال و یا بیشتر دارد. مشخص کردن این افراد با عناوین تازه پیر- جوان[۱] (۶۵ تا ۷۵ سال) ، پیر -پیر[۲] (۷۵ تا ۸۵ سال) و پیرترین- پیرها[۳](بالای ۸۵ سال) نیز متداول شده است.

درکار با سالمندان ،درک ویژگی های فردی هر شخص مهم است.سالخوردگی هر فرد پیچیده تر از سن تقویمی (بعد از تولد) است، در واقع سن تقویمی بیش از آنکه سالمندی را تسریع کند آنرا مبهم میسازد. برای درک توانایی های اختصاصی یک فرد سالمند ، در نظر گرفتن عوامل زیست شناختی، روان شناختی و اجتماعی مهم تر از سن است.

پیر شدن به معنی از دست دادن خود به خودی توانایی ها یا به منزله کنش وری ضعیف[۴] نیست. پیر شدن کنشی[۵] مفهوم مهمی است که به توانایی افراد در انجام فعالیت های مرتبط با تجربه زندگی اشاره دارد. سالمندان از تمام گروه های سنی ناهمگن ترند و غالبا تفاوت هایشان بیشتر از شباهت هایشان است.

باید توجه داشت که سالمندی لزوما به معنای از کارافتادگی نیست پس سن تقویمی هرآنچه را در مورد یک فرد لازم است را بیان نمی کند (لایدلاو[۶] و همکاران،۲۰۰۳، ترجمه کافی و ازغندی،۱۳۸۷).

تغییرات کارکردی در سالمندی

تغییراتی که در سالمندی روی می دهد ترکیبی از تغییرات جسمی و روانی است که در ماهیت و شدت در هر فرد متفاوت میباشند این عوامل دگرگونی هایی در میزان بروز و شدت فزاینده بیماری، بحرانی در کارکرد جنسی،تغییراتی در فرایندهای زیستش شیمیایی در بدن، و دگرگونی هایی در سازگاری را در بر میگیرند.

ویژگی های پیری تغییرات پایه ای در ماده اصلی جسم سلولی و ماده اصلی درون سلولی میباشند.مانند سفید شدن مو، از دست دادن قابلیت ارتجاع، چین و چروک پوست و تخریب بافت شش ها و رگ های خونی میباشند. پوسیدگی و تجمع رنگ دانه ها در بافت ها، در اندامهای متفاوت از جمله سلول های عصبی معین، پایه مغز و ماهیچه های قلب نیز روی میدهند.

همچنین، مقداری کاهش در کارکرد اندامهای حسی موجود است اگرچه، وقتی که بافت ها خوب تغذیه شوند و هنگامی که سلول ها با فعالیت در شرایط کارکردی سالمی نگاه داشته شوند، بیشترین احتمال در زنده ماندن بیش از حد واقعی را خواهند داشت (اسماعیلی شیرازی،۱۳۷۹).

سالمندی و دوران پیری و نظریه های روانشناختی

تغییرات روان شناختی سالمندی

بیشتر مطالعات مقطعی در مورد حافظه نشان میدهند که کاهش در توانایی های شناختی و خلاقیت با سن ارتباط دارد، اما به تازگی برخی مطالعات نشان طولی ارزش این یافته را با تردید مواجه ساخته است (خوارزمی، ۱۳۸۱).

اکثرسالخوردگان تردید دارند و یا واقعا درمی یابند که تا اندازه ای فراموش کار شده اند و در آموختن اسامی و یا حقایق تازه با مشکل مواجه اند و ممکن است بپندارند که لغزشی پیدا کرده اند و در نتیجه ممکن است از همه فعالیت های مستلزم رقابت با جوانان دست بکشند(شعاری نژاد،۱۳۷۳).

البته در افرادی که فعالیت ذهنی داشته و مشغول تمرین و مهارت های فکری بوده اند، در سن پیری نقصانی در کارشان حاصل نمی شود(فرانکلی، ۱۹۶۳).

نظریه های سالمندی

ژورنتولوژی[۷] یا علم پیر شناسی، فراینده ای پیری را در جنبه های زیست شناختی، روان شناختی و جامعه شناختی مورد مطالعه قرار می دهند.نظریه های ارایه شده در مورد سالمندی به شرح ذیل است :

نظریه های زیست شناختی سالمندی :

الف : نظریه های مولکولی و تکاملی :

ازآنجایی که در بسیاری از موارد مراحل رشد و توسعه سلولی، بافتی،عضوی و بدنی توسط سیستم ژنتیکی کنترل میشود، درنتیجه بسیاری از نظریه های پیر شدن نیز بر نقش “دی.ان.آ”[۸] و”آر.ان.آ”[۹] و پروتئین های ساخته شده توسط این اسیدهای نوکلوئیک تمرکز داشته اند.

۱- نظریه های جهش سوماتیک[۱۰]:

این نظریه بیان کننده این است که پیری در نتیجه تجمیع تدریجی جهش های ژنتیکی تصادفی (تغییر در دی.ان.ای) در سلول های بدن اتفاق می افتد، بر طبق این نظریه حشره ها و سایر عوامل جهش زای محیطی ساختار کد های ژنتیکی را تغییر میدهند و در نتیجه زنجیره آمینو اسید موجود در آنزیم ها و سایر پروتئین ها تغییر می یابد. این تغییرات جزیی می تواند تاثیرات مضری بر عملکرد پروتیین ها و در نتیجه عملکردهای جسمی داشته باشد. طول عمر مختلف افراد می تواند ناشی از میزان های مختلفی از پدیده جهش ژنتیکی و مهارت های متفاوت در مرمت دی.ان.آ باشد.(اکبری کامرانی،۱۳۸۳).

۲- نظریه فاجعه خطا :

این نظریه پیری را به مشکلات موجود در انتقال اطلاعات از دی.ان.آ به پروتئین ها نسبت میدهد.نقصان تدریجی در دقت الگوبرداری از دی.ان.آ و رمز گشایی از طریق آر.ان.آ موجب تجمع آنزیم های نابهنجار در سلول های در حال پیر شدن میگردد. اگر این آنزیم های نابهنجار نتوانند نقش مناسبی را در الگو برداری و رمز گشایی ایفا کنند تولیدات آنها در یک وضعیت بازخورد مثبت، خطاهای موجود در الگو برداری و رمز گشایی را بدتر نموده، که در نتیجه موجب فاجعه تغییرات در فیزیولوژی سلول میگردد.

۳-نظریه تنظیم ژنی :

این نظریه بیان می کند، که پیر شدن در نتیجه یک زمان بندی کلی اتفاق می افتد، به طوری که از پیش از ظهور ژن تعیین و تنظیم شده است. اگر مراحل اولیه رشد انسان بوسیله فعال شدن دقیق ژن های بخصوص تنظیم گردد، پس تغییرات مرتبط با پیری نیز میتواند به همین شکل باشد

۴-نظریه تکاملی :

نظریه تکاملی پیری بیان میکند، که پیری در روند تکامل بیشتر یک محصول فرعی است تا اینکه یک نیروی هدایت گر باشد. در این نظریه بیان میشود که پیری از ابتدا وجود ندارد و نتیجه روند تکامل میباشد.

۵- نظریه اثرات (ژنتیکی) متضاد :

ژن های فرد ممکن است در اوایل زندگی سودمند باشند اما در اواخر زندگی اثرات مخرب داشته باشند. برای مثال ژنی که تجمع کلسیم در استخوان ها را تحریک میکند (یک اثر مطلوب ) است، همچنین ممکن است باعث تجمع پلا ک های کلسیمی در سرخرگ ها و سایر بافت ها در اواخر زندگی گردد( یک اثرنامطلوب).

۶- نظریه جسم غیر قابل انهدام :

این نظریه بیان میکند، یک گونه با مصرف تمام انرژی خود جهت تولید مثل و صرف آن جهت حفظ و ترمیم بدن به سازگاری می رسد.اعضای گونه ای که فرضا تمام انرژی در دسترس خود را به تولید مثل اختصاص می دهند بدون آنکه مواد غذایی را جهت تغذیه ، رشد و ترمیم بافتی اختصاص دهند احتمالا قبل از آنکه قادر به تولید مثل باشند از بین خواهند رفت و بالعکس. طول عمر یک گونه نشانه تعادل بین انتخاب بین تولید مثل بیشتر و محدودیت های قائل شده برای طول عمر بوسیله خطرات محیطی میباشد.

سالمندی و دوران پیری و نظریه های روانشناختی

ب : نظریه های سلولی پیری یا سالمندی

۱- نظریه فرسودگی و از هم گسیختگی :

این نظریه پیشنهاد میکند، که پیر شدن غیر قابل اجتناب است چراکه سلول ها همانند ماشین ها در اثر استفاده مداوم به تدریج فرسوده میشوند.سلول ها برخلاف ماشین ها دارای مکانیسم های ترمیم صدمات هستند.اما با گذشت زمان، صدمات داخل سلولی ناشی از فرسودگی و از هم گسیختگی ممکن است تا آن حدی گسترش یابد که به ظرفیت سلول جهت تداوم غلبه نماید.

۲- نظریه سرعت زیستن

یکی از نظریه های مشتق از نظریه فرسودگی است، که اختلاف در طول عمر گونه های مختلف را، به متفاوت بودن سرعت سوخت و ساز بدن بر حسب مقدار کالری مصرف شده از بافت سوخت و ساز کننده نسبت میدهد. از این رو هر ارگانیسمی دارای این توانایی است که مقدار ثابتی از کالری را در طول زندگی بسوزانند که بعد از تجمع نتایج فرسودگی و از هم گسیختگی منجر به مرگ میگردد.اعضا یک گونه همراه با سرعت بیشتر سوخت و ساز، مقدار ثابت کالری را سریع تر میسوزانند و از پدیده فرسودگی و از هم گسیختگی سریع تر صدمه میبینند و سریع تر از اعضا گونه هایی که دارای سرعت سوخت و ساز کمتری هستند میمیرند.

ج : نظریه رادیکال (بنیان) آزاد پیری:

نظریه رادیکال آزاد پیری یک مشتق ویژه ای از نظریه فرسودگی و از هم گسیختگی می باشد که پیری سلول ( ارگانیسمی) را به تجمع تصادفی صدمات ناشی از ماکرو مولکول هایی که محصولات فرعی سوخت و ساز هستند و به نام رادیکال های آزاد موسومند نسبت می دهند. این رادیکال های آزاد به سایر رادیکال های آزاد متصل شده تا مولکول های با دوام تری را بوجود آورند و به مولکول های چربی، آنزیم ها و اسید های نوکلوئیک آسیب می رسانند.غشا چربی که باعث یکپارچگی سلول و بسیاری از ساختاره ای داخلی سلول می باشد مستعد صدمه دیدن ناشی از رادیکال های آزاد می باشد.

۱- نظریه ترکیبی و تر کیب با گلوکز

این نظریه پیر شدن را به تجمع تدریجی پیوندهای حاصل از ماکرو مولکول های زیستی بویژه آن هایی که در شرایط طبیعی به صورت نزدیک در کنار هم قرار گرفته اند از قبیل کلاژن[۱۱] و فسفولیپیدها[۱۲] نسبت میدهند. اینچنین پیوند هایی در سطح مولکول های زیستی ممکن است ساختار و عملکرد آنها را تغییر دهد. به نظر میرسد ماکرومولکول های داخل سلولی نظیر آنزیم ها و دی.ان.آ یکی از مراحل اولیه مهم در ترکیب شدن می باشند. محدوده اتصال گلوکز با سن افزایش می یابد.فاکتورهای سازگاری و انطباق موفقیت آمیز با سالمندی ، بستگی به توانایی شخص در تداوم زندگی در طول مدت زندگی دارد.شخصی که در سنین جوانی سازگاری خوبی داشته باشد در سنین بعدی نیز آنرا ادامه خواهد داد.( اولیا ،۱۳۸۴).

نظریه های روان شناختی پیری

نظریه های روانشناختی در جستجوی آنند تا روند پیری را توصیف کنند و رفتارهایی که در این دوره مشخص میشوند را توجیه کنند( استنهوپ[۱۳] ،۱۹۸۸).

بزرگترین نظریه پرداز مراحل زندگی اریک اریکسون[۱۴] است که ۸ مرحله رشد روانی- اجتماعی را مطرح کرد.هشتمین و آخرین مرحله رشد، پیری است. از دیدگاه او پیری لزوما به معنی آن نیست که افراد دیگر زاینده نیستند.

با این که تولید مثل، ممکن است وجود نداشته باشد اما، افراد سالخورده در زمینه های دیگر زاینده و خلاق می مانند. پیری میتواند دوران شادی و نشاط باشد.اما دوره کهولت، افسردگی و نا امیدی نیز هست.آخرین بحران هویت فرد، انسجام در برابر نا امیدی است. امکان دارد در پایان زندگی، ویژگی اخلال گر حاکم شود، اما افرادی که هویت خود نیرومندی دارند، صمیمیت را یاد گرفته اند و از افراد و اشیا مراقبت کرده اند، ویژگی هماهنگ انسجام در آنها حاکم خواهد بود.انسجام به معنی احساس کامل بودن و یکپارچگی است، نوعی توانایی منسجم کردن احساس (من بودن) به رغم کاهش توانایی های جسمانی و عقلانی. زمانیست که افراد سالخورده می بینند جنبه های آشنای وجودشان، مثلا، همسر ، دوستان ، سلامت جسمانی، نیروی جسمانی، هوشیاری ذهنی، استقلال و سودمندی اجتماعی را از دست میدهند، گاهی حفظ کردن انسجام خود دشوار است.درچنین شرایطی اغلب احساس ناامیدی، افسردگی، نفرت ، بی اعتنایی به دیگران و نگرش منفی نسبت به پیری پیدا می کنند.اولین نیروی بنیادین فرد امید است، وقتی امید از دست می رود زندگی از آن پس معنایی ندارد.(فیست و فیست[۱۵] ،۲۰۰۲ ترجمه سید محمدی،۱۳۸۷).

اریکسون معتقد بود اگر پیران بتوانند مفهومی برای زندگی خود بیابند و بپذیرند که دوران آنان گذشته است، میتوانند با احساس کمال به پشت سر و به زندگی خود نگاه کنند.پیرانی که، زندگی خود را دوره ای سراسر بطالت دانسته که هیچ مفهومی برایشان نداشته ممکن است امید خود را ازدست بدهند و سفر حیات خود را بااحساس پوچی پایان دهند و دیگران را تحقیر کنند و در نهایت ناامید شوند( بک[۱۶]،۱۹۸۹).

از دیگر نظریه پردازان سالمندی،رابرت پک[۱۷]می باشد .به عقیده پک(۱۹۶۸)،تعارض انسجام خود در برابر ناامیدی اریکسون،از سه تکلیف مجزا می شود:

تمایز خود در مقابل دل مشغولی به کار-نقش بعد از بازنشستگی ، سالخوردگان باید راه های دیگری را برای تایید کردن احساس ارزشمندی خود پیدا کنند.

استعلای خود در برابر دل مشغولی به خود.وقتی سالخوردگان شاهد مرگ اطرافیان هستند،باید از طریق اندیشیدن به آینده ای طولانی تر به جای عمر خودشان ،برای روبرو شدن با واقعیت مرگ به صورت سازنده راهی پیدا کند.

دستیابی به انسجام خود مستلزم آن است که آنان به تلاش خود برای امن تر کردن ،معنی دارتر کردن و خشنود کننده تر ساختن زندگی برای دیگران ،بعد از مرگ خود ادامه دهند(برک،۲۰۰۳،ترجمه سید محمدی،۱۳۸۷).

این مطلب را حتما بخوانید : چطور با والدین مسن که با شما زندگی می‌کنند رفتار کنید؟

نظریه های جامعه شناختی پیری :

نظریه عدم تعهد[۱۸] :

بنا بر نظریه عدم تعهد پیر شدن با عدم تعهد متقابل فرد و جامعه همراه است.فرد رفته رفته از مداخله در زندگی اجتماعی باز می ایستد و اجتماع نیز کمتر از پیش انواع مختلف امتیازات را به او عرضه می دارد.

حقیقت این است که شخصی که به تدریج به حال خود رها می شود،هر اندازه این موقعیت را بهتر بپذیرد به همان اندازه بهتر با آن سازگار خواهد شد.برخی گمان می کنند که خود سالمندان فرایند عدم تعهد را شروع می کنند،برخی دیگر برعکس ،معتقدند که این جامعه است که به تدریج پیران را وادار می کند تا خود را از زندگی فعال کنار بکشند.

نظریه فعایت[۱۹] :

نظریه فعالیت نخست به منظور رفع نقایص نظریه عدم تعهد فراهم آمد.هدف این نظریه مورد توجه قرار دادن مسائل اجتماعی و علل دقیقی است که در عدم سازگاری اشخاص مسن سهیم اند.اگرچه برخی نقشها از سالمندان سلب شده،نقش هایی که برای آنان باقی مانده به روشنی تعریف نشده است.ابهامی که از این امر ناشی می شود،فرد را به حالت«بی نظمی طبیعی[۲۰] »می کشاند.

بنابر نظریه فعالیت،پیری موفقیت آمیز ایجاب می کند که نقش های تازه ای کشف شود یا برای حفظ نقش های قدیم ،وسایل تازه ای به وجود آید.

نظریه تداوم[۲۱]:

در این نظریه تاکید بر این است که آخرین مرحله زندگی دنباله مراحل قبلی است.موقعیت های اجتماعی می تواند معرف نوعی عدم پیوستگی باشد اما سازگاری و سبک زندگی اصولا از طریق سبکها،عاداتی که در تمام طول زندگی کسب شده است تعیین می شود.

بنابر نظریه تداوم ،عادات ،سلیقه ها و سبک های شخصی ای که در جریان زندگی کسب و فراهم شده است تا زمان پیری باقی می ماند. بهترین نشانه برای پیش بینی رفتارهای فرد در یک موقعیت معین،همواره رفتار قبلی اوست(گنجی و همکاران،۱۳۷۱).

نظریه تعاملی[۲۲]:

این نظریه بر این عقیده استوار است که تغییرات سنی را منتج از واکنش میان خصوصیات هر فرد ،شرایط اجتماعی وی و سابقه نحوه واکنش های فرد را در برابر اجتماع می داند.

معمولا افراد سعی دارند که نقش و وظیفه خود را اصلاح و متعادل نموده و از نقشی به نقش دیگر بروند و الگوی مرکب از نقش های متفاوت را به خود گیرند.اما با افزایش سن وظایف مهم خاتمه می یابد و به انتخاب وظایف جدیدی می پردازند(بک،۱۹۸۹).

[۱] Young-Old

[۲] Old-Old

[۳] Oldest -Old

[۴] Poor Functioning

[۵] Functional Ageing

[۶] Laidlaw،k

[۷] Gerontology

[۸] DNA

[۹] RNA

[۱۰] Somatic Mulation Theory

[۱۱] Collagen

[۱۲] Phospholipids