بالبی و نظریه دلبستگی (تئوری اتولوژیک یا رفتارشناسی طبیعی رشد کودک)

بالبی و تئوری اتولوژیک (رفتارشناسی طبیعی) رشد کودک

جان بالبی John Bowlby در سال ۱۹۰۷ در لندن زاده شد. در رشته پزشکی و روانکاوی تحصیل کرد. در سال ۱۹۳۶ به اختلالات و ناراحتی های کودکانی که در مؤسسات پرورش می یافتند توجه کرد و دریافت کودکانی که در شیرخوارگاه ها و پرورشگاه ها بزرگ می شوند عموماً به برخی مشکلات عاطفی از جمله ناتوانی در برقراری روابط صمیمانه و دیرپا با دیگران دچار می آمدند. به نظر بالبی چنین می رسد که این کودکان قادر به دوست داشتن نیستند زیرا فرصت برقراری یک دلبستگی محکم را با مادر یا مراقب در ابتدای زندگی نداشته اند. بالبی این کودکان را شخصیت های بی عاطفه (Affectionless characters) نامید. علاوه بر این بالبی علائم مشابهی در کودکانی که مدتی در خانه های طبیعی بزرگ شده اما سپس دچار جدائی های طولانی گردیده بودند مشاهده کرد. این کودکان چنان از جدایی تکان خورده بودند که به طور دائم از پیوندهای نزدیک انسانی پرهیز می کردند. چنین مشاهداتی بالبی را متقاعد کرد که نمی توان بدون توجه نزدیک به پیوند مادر و کودک، رشد را فهمید. بالبی برای توضیح چگونگی شکل گیری و اهمیت این پیوند به اتولوژی روی آورد (کرین، ۲۰۰۰).

بالبی نخستین روان تحلیل گری است که الگوئی برای تحول و کنش وری شخصیت (یا نظریه غرایز) پیشنهاد کرده است که از نظریه کشاننده های (Drive) فروید فاصله می گیرد. آن چه به خصوص در آثار بالبی عمدتاً مورد توجه قرار می گیرد دو مفهوم است که وی به صورت خاصی در آثار خود جای می دهد: رفتار غریزی و دلبستگی (منصور، ۱۳۸۱).

بالبی را می توان متأثر و جزء دو دسته زیر دانست:

  • اتولوژیست ها
  • نظریه پردازان روابط شیء (روابط موضوعی)

تئوری های اتولوژیک (ethological theory)

اتولوژی بررسی رفتار جانور و انسان در یک زمینه تکاملی است. شخصی که نام او بیش از هر کس دیگر با تئوری نوین تکاملی پیوسته است داروین می باشد. اتولوژیست نامی است که به بیولوژیست هایی که رفتار جانور را از دیدگاه تکاملی مطالعه می کند، داده اند (کرین، ۲۰۰۰). قبل از چارلز داروین Darwin (1809- 1882) کسانی از جمله لامارک مطرح کرده بودند که موجودات ویژگی های اکتسابی را به نسل های بعدی منتقل می کنند. داروین معتقد بود از میان همه موجودات فقط بخشی که باقی می مانند و فقط بخشی فرصت تولیدمثل پیدا می کنند. بخشی که می مانند کسانی هستند که قدرت انطباق بیشتری با تغییرات محیطی دارند. بنابراین اگر موجودات در محیط طبیعی فرصت پرخاشگری دارند به معنای باقی ماندن نیرومندان و از بین رفتن ضعیفان است. این گزینش یا انتخاب طبیعی natural selection است. این فقط برای گونه موجودات نیست و فقط برای بقای جسم و فیزیک نیست بلکه برای رفتارها هم همین گونه است. اقتضای تعاملی حیوان با محیط باعث بقای رفتار می شود. محیط هم در خصوص نوع و هم در خصوص یکدیگر نشان دهنده این نیای مشترک است. مضمون نظریه داروین، تکرار جمله هگل است که معتقد است ontogeny یا تحول فردی، phylogeny یا رشد نوعی را تکرار می کند. از اتولوژیست های نوین هم می توان کنراد لورنتس Konrad (1903) اتولوژیست اتریشی و پدر اتولوژی نوین و نیکوتین برگن Niko اتولوژیست هلندی (۱۹۰۷) را نام برد. نگاه اتولوژیستی بالبی این است که کودک را باید در محیط انطباقی و سازگاری او دید و محیط انطباقی کودک در سال های اولیه تعاملی است که با مراقب خود دارد.

غریزه :

یکی از این مفاهیمی که داروین مطرح می کرد و اتولوژیست ها آن را اقتباس کرده اند مفهوم غریزه است. کردارشناسان قائل به الگوی رفتار طبیعی موجودات هستند. رفتار غریزی الگوی رفتاری ثابت و ناآموخته نوعی پیچیده است که به دلیل پیچیدگی از بازتاب، به دلیل ناآموخته بودن، از یادگیری، و به دلیل اختصاص به گونه داشتن از انگیزه های عمومی (مانند گرسنگی و تشنگی) متفاوت است.

نقش پذیری Imprinting

یکی از مهم ترین مفاهیم کردارشناسان است. نقش پذیری موجود نوزاد را به موجود متحرک وابسته می کند. بالبی مفهوم دلبستگی attachment {چسبندگی (روابط شیء)، وابستگی (کردارشناسان)} در انسان را معادل نقش پذیری در حیوانات می داند. کردارشناسان معتقدند که دسته جمعی به شکار رفتن انسان ها نوعی دفاع از خود بوده است. نقش پذیری یا دلبستگی یک نیاز بنیادین است چون از ابتدای تحول نوعی، خطر انسان را تهدید می کرده است. ایمنی گاهی از نیازهای بیولوژیک هم مهم تر است به اعتقاد مازلو افراد خود شکوفایی که نیاز ایمنی را رفع نکرده اند به خود شکوفایی کاذب رسیده اند. بنابراین از نظر انسان شناسی و مردم شناسی پایه زندگی جمعی، مصونیت است. کودکان هم می دانند، برای امنیت باید نزدیک والدین باشند بنابراین در نظریات بالبی (و ماهلر) کودک وقتی دارد به self  و تفرد و هویت می رسد، مقداری از امنیت خود را از دست می دهد.

دلبستگی یعنی پیوند عاطفی عمیقی که با افراد خاصی داریم و باعث می شود وقتی با آن ها تعامل می کنیم لذت ببریم و هنگام استرس از نزدیکی آن ها احساس آرامش کنیم.

نظریه خود تعیین کننده self – determination

در این دیدگاه اعتقاد بر این است که دست کم سه نیاز روانی شایستگی، خودمختاری و ایمنی نیاز پایه ای و بنیادین هستند و ناشی از نیاز دیگری نیستند (بالبی بیشتر بر نیاز به ایمنی متمرکز است) بنابراین وقتی کسی نگران غذا و شغل و … است نیاز به ایمنی (و درک ناایمنی) روانی است. شخصیت و تکوین آن از نیازهای درونی نشأت می گیرند که این نیازهای درونی اولیه و روانی اند. یکی از اختلالات بالبی با روانکاوی این است که بالبی معتقد است همه نیازها را نمی توان به نیازهای زیستی منحصر دانست – بالبی معتقد است نیاز به دلبستگی و ایمنی ناشی از نیاز زیستی نیست بلکه خودپایه و درونی است و به نیازهای زیستی بازگشت نمی کند (این اعتقاد در خصوص دلبستگی مختص بالبی است و برای مثال ملانی کلاین خلاف این عقیده را دارد).

نظریه های روابط شیء

این نظریه پایه شکل گیری شخصیت را پیوسته شدن یا دلبسته شدن یا در جوار مراقب بودن می دانند. نظریه روابط شیء (که بالبی هم جزء آن است) بر مبنای نظریه فروید است که غرایز لذت گرایانه هدف هایی دارند که سائق به سمت آن هدف است و این هدف موجود را از تنش رها می کند. به اعتقاد فروید نیاز زیستی پایه نیازهای روانی است (مثلاً تثبیت دهانی که مثلاً باعث پرحرفی می شود. برپایه تثبیت رفع نیاز زیستی دهانی است). کلاین هم معتقد است کودک علاقه به پستان خوب را درونی می کند و آن را فرافکنی می کند. تجربه های زیستی پیشین که درونی شده در روابط مؤثرند (درون فکنی و برون فکنی از نظر کلاین پایه شکل گیری روابط است). از نظریه پردازان روابط شی ئی می توان بالبی، وینی کات، ماهلر (شکل گیری خود، هویت و تشخص)، کرانبرگ (شکل گیری خود) و ملانی کلاین (پیشگام این نظریه) را نام برد. بنابراین این نظریه ها تعامل با شیء جهت کسب لذت یا کاهش تنش را می پذیرند با این تفاوت که:

  • پایه این تعامل را لزوماً زیستی نمی داند.
  • برخی از این تعاملات را اولیه می دانند (ناشی از نیاز زیستی نیستند).
  • روابط بین فردی مهم است و رشد را بدون این ارتباط نمی توان توضیح داد.
  • برجسته سازی نقش مراقب (مادرانه یا زنانه)، نگاه فروید بیشتر مردسالارانه است.

همان طور که گفته شد نظریات روابط شئ پایه تکوین شخصیت را تعاملاتی مانند پیوسته شدن یا دلبسته شدن یا وابسته شدن یا در جوار مراقب بودن می دانند. البته بسته به نظریه مفهوم مراقب و ارتباط پایه مسأاله متفاوتی می شود مثلاً از نظر کرانبرگ شکل گیری خود مهم است. بالبی در زمره دسته ای از نظریه پردازان روابط شئ قرار می گیرد که تعامل کودک با مراقب یا care give و دلبستگی را پایه اساسی تدوین رشد می داند و معتقد است رشد را فقط در پرتو تعامل کودک با مادر می توان دید.

مراحل شکل گیری دلبستگی

  • مرحله قبل از دلبستگی یا مرحله واکنش های نامتمایز در برابر انسان ها Indiscriminate responsiveness to humans (تولد تا ۱/۵ الی ۳ ماهگی)

کودکان واکنش های گوناگونی در برابر مردم نشان می دهند اما این واکنش ها غیرانتخابی unselective است. رفتار کودک حتی لبخند کودک می تواند معنی دار به معنی اختصاصی کلمه نباشد، خنده کودک نشانه شناخت او از افراد اطرافش نیست، واکنش کودک تمایز نایافته است (کودکان ۱۰ دقیقه پس از تولد چهره انسان را به دیگرمحرک های بینایی ترجیح می دهند). در طول سه هفته اول نوزاد گاهی با چشمان بسته تبسم می کند که معمولاً زمانی است که در حال به خواب رفتن است و این لبخند اجتماعی نیست. در حدود سه هفتگی نوزاد با شنیدن صدای انسان لبخند می زند (لبخند اجتماعی اما زودگذر و شتابنده). در ۵ هفتگی عمیق ترین لبخند اجتماعی ظاهر می شود. در واقع در این دوره لبخند کودک نماینده سلیقه و ترجیح شخصی نیست، حتی یک مدل مقوائی از صورت می تواند خنده ایجاد کند، شرط عمده این است که صورت در وضعیت کامل یا از جلو عرضه شود. نیمرخ تأثیر خیلی کمتری دارد. درضمن صدا یا نوازش به طور نسبی برانگیزنده ضعیف لبخند در این دوره است. در نگاه بالبی لبخند موجب تداوم و پشبرد دلبستگی می شود زیرا موجب تداوم در نزدیکی پرستار کودک به او می شود (علاوه بر لبخند، گریه، اصوات کودکانه، بازتاب گرفتن، بازتاب مورو، بازتاب جستجوی منبع Rooting و بازتاب مکیدن، هم الگوهای دلبستگی به حساب می آیند).

  • مرحله دلبستگی در حال شکل گیری یا مرحله تمرکز بر روی افراد آشنا (۱/۵-۳ ماه تا ۶ ماهگی)

لبخند کودک معنادار است، مادر را می شناسد و پاسخ می دهد (جنبه اختصتصی پیدا کرده). اما در اثر فقدان یا دوری مادر دچار اضطراب نمی شود و گریه او ممکن است در اثر محرک های درونی مانند گرسنگی یا خیسی باشد، نه در اثر دوری مادر. از سویی بازتاب هایی چون مورو، گرفتن و جستجوی منبع ناپدید می شوند. کودک در ۴ یا ۵ ماهگی تنها در حضور افراد آشنا اصوات کودکانه را از دهان خارج می کند. در ۵ ماهگی به دست دراز کردن و گرفتن بخش هایی از اندام به ویژه موی افراد می آغازند (البته در خصوص افراد آشنا).

  • مرحله دلبستگی شکل گرفته یا آشکار یا تکوین دلبستگی یا مرحله تقرب جویی فعال Active proximity-seeking (شش الی هشت ماه تا ۲ الی ۳ سالگی)

کودکان توجه عمیق به حضور فرد مورد دلبستگی نشان می دهند و به طور عمده غیبت این فرد خاص است که آنان را منقلب می کند. معمولاً حدود ۷ ماهگی کودکان می توانند بخزند و بنابراین می توانند به طور فعال والد خود را در حال راه رفتن او تعقیب کنند (حرکت تصحیح شونده به وسیله هدف Goal corrected) هم چنین گریه و فریاد کودک هم کیفیتی تصحیح شونده به هدف کسب می کند به این معنی که کودکان مطابق با تخمین خود از جایگاه و حرکات والد فریادهای خود را تغییر می دهند. از دیگر محرک های آشکارساز این دوره باید به رویدادهایی اشاره کرد که کودک را می ترساند هم چون صدای بلند و یا تاریکی ناگهانی. البته کودکان گاهی نیز از افراد مورد دلبستگی فاصله می گیرند. این امر به ویژه زمانی آشکار می شود که آنان از پرستار خود به عنوان پایگاهی استفاده می کنند که از آن پایگاه به اکتشاف بپردازند (در یک بررسی معلوم شد که کودکان ۲ ساله به ندرت بیش از ۶۰ متراز مادر دور می شوند). بالبی تأکید می کند که توانایی کودک برای تداوم تماس حداقل تا ۳ سالگی کامل نمی شود. و تا این زمان نمی تواند جهت همراهی با والدی که با ایشان قدم می زند حرکات خود را تنظیم کند.

در نظریه بالبی (و هم چنین اشپیتز) کودکان در ۸ ماهگی در برابر فقدان مراقب واکنش اضطرابی نشان می دهند (اضطراب جدایی separation anxiety) که اگر تداوم یابد حالت افسردگی و به دنبال آن حالت تسلیم (افسردگی پذیرفته شده) به وجود می آید (پایه مفهومی و نظری این مسأله، پایداری شئ است که پیاژه مطرح کرده) در ضمن در همین حدود (۸ یا ۸ ماهگی) ترس از غریبه ها را ابراز می کند. بروز واکنش ترس از غریبه نشان اتمام دوره حساس دلبستگی و نشان این که دلبستگی تکوین پیدا کرده است، می باشد. برای بالبی و آینس ورث (َAinsworth) (1967-1973) دلبستگی در ۶ ماه دوم سال اول به خصوص سه ماهه دوم شکل می گیرد.

  • مرحله واکنش های متقابل یا رفتار شراکتی partnership behavior  ( دو الی سه سالگی به بعد)

نوعی ایمنی به دلبستگی ایجاد شده. کودک می تواند با مادر یا مراقب مذاکره و رایزنی کند. تا قبل از ۳ سالگی برای کودک این که بداند مراقب برای یک لحظه به خانه بغلی می رود تا اندکی شیر بگیرد مفهومی ندارد اما در این مرحله کودک چنین برنامه هایی را تا حدی درک می کند و در حالی که از والد دور است می تواند رفتار او را مجسم کند. و می داند رفتن مادر، آمدنی را هم به دنبال دارد (در دیدگاه پیاژه چون تصویر مادر را دارد و آن را درونی می کند، خیالش راحت است. از ۶ ماهگی تا ۲ سالگی کودک تصویر ذهنی ندارد ، در ۲ سالگی در حال استقرار تصاویر است و بعد از ۲ الی ۳ سالگی تصاویر تثبیت می شوند). این آغاز عمل کودک به عنوان یک شریک و یک همراه در رابطه با والدین است (کرین). به طورکلی، بالبی می گوید که تنها بودن یکی از بزرگترین ترس ها در زندگی است. ما ممکن است چنین ترسی را احمقانه، نوروتیک یا ناپخته بینگاریم اما منطق های خوب بیولوژیک در پشت آن است، در طول تاریخ بشری، در صورت کمک یاران، انسان ها به بهنرین وجه قادر به رویارویی با بحران ها و مواجهه با خطرات بوده اند. بدین سان در طبیعت ما، نیاز برای پیوستگی های نزدیک کار گذاشته شده است (بالبی، ۱۹۷۳ به نقل ازکرین).

در نظام ماهلر هم همین اتفاق می افتد:

  • اتیسم بهنجار: کودک کاملاً در خود مانده است و هیچ گونه نگرانی و تنش را تجربه نمی کند مانند جوجه ای که در تخم قرار دارد، این مرحله مرحله خودشیفتگی و فقدان تنش است.
  • همزیستی بهنجار (۱ تا ۵ ماهگی): وحدت متقابل و دونفره کودک و مادر، در مدار مراقبت مادر بودن، ایمنی و امنیت ضرورت دارد، نوعی همانندسازی با مادر است.
  • جدایی-تفرد (۵ تا ۳۰ ماهگی): کم کم از مادر جدا می شود و به سمت شکل دادن هویت خود و مستقل شدن می رود و وادار می شود خودش امنیت خودش را تأمین کند (نوعی نگاه اریک فرومی که اگر آدمی بخواهد به استقلال دست یابد باید امنیت را رها کند و تهدید شدن را تا حدی بپذیرد).

زیر مراحل این مرحله شبیه مراحل بالبی است:

الف- تمایز (۵ تا ۹ ماهگی)

ب- تمرین خودمختاری و جداشدن (تمرین اولیه ۹ تا ۱۲ ماهگی): سینه خیز رفتن و نزدیک شدن به راه رفتن، کودک می خواهد خودش راه برود.

ج- تمرین کردن (۱۲ تا ۱۵ ماهگی)

د- تجدید رابطه، برگشت به سمت مادر ولی در سطح بالاتر (کودک دوباره می گوید: بغل، بغل) (نزدیکی خواهی ۱۵ تا ۲۴ ماهگی)

ه- بازنمایی تصویرهای درونی: خود و هویت که موضوع اصلی بحث ماهلر است شکل می گیرد (پایداری شئ لیبیدو، آغاز ثبات شئ ۲۴ تا ۳۰ ماهگی)

ماریا آینس ورث یکی از محققان مهم نظریه بالبی است که انواع دلبستگی را مورد بررسی قرار داده و به صورت زیر بیان کرده است

انواع دلبستگی بر اساس نظریه بالبی

  • دلبستگی ایمن : وقتی مادر رفت کودک گریه می کند و وقتی مادر برگشت در آغوش او قرار می گیرد و گریه اش قطع می شود.
  • دلبستگی ناایمن (مرضی)
  • دلبستگی اجتنابی : مرضی ترین نوع وابستگی است، کودک در حضور مادر در جوار مادر قرار نمی گیرد. در غیاب مادر هم بی تابی نشان نمی دهند و وقتی مادر برمی گردد به طرف او نمی رود (نوعی کرختی عاطفی و وابستگی عاطفی کودک به مادر)
  • دلبستگی (مقاوم) دوسوگرا : کودک وقتی مادر یا مراقب (care give) حضور دارد در جوار او قرار می گیرد و نیاز نسبت به او نشان می دهد، و وقتی که حضور ندارد و بعداً برمی گردد نسبت به او خصومت نشان می دهد (نوعی طردکنندگی در عین حال که به او نیاز دارد، یعنی پارادوکسیکال و دوسوگرایانه) البته این نوع رفتار تا حدی در رفتار بچه های عادی هم دیده می شود (بچه ها قهر می کنند و به والدین تند می شوند اما این طردکنندگی نیاز آن ها را هم نشان می دهد برای همین زود برمی گردند و آشتی می کنند حتی اگر والدین مقصر باشند و بچه ها اصولاً منت کش هستند و برگشت آن ها ناشی از وعده بزرگسالان نیست).
  • دلبستگی بی سازمان و درهم ریخته

عوامل دخیل در کیفیت دلبستگی از نظر بالبی

  • حساسیت: به دو معنی به کار می رود یکی معنی اتولوژیستی یعنی زمان حساس (optimal time) و دیگری به معنی حساسیت طرفین و توجه عاطفی مراقب (sensivity)، باید توجه کرد که توجه عاطفی مراقب تا ۳سالگی خیلی مهم است و بعد از آن جبران این کمبود تقریباً ممکن نیست.
  • در دسترس بودن مراقب
  • پاسخ گو بودن و حامی بودن تصویر دلبستگی
  • فرصت برقراری ارتباط نزدیک و پذیرش از سوی والدین
  • کیفیت مراقبت و پرستاری (مثلاً بلافاصله پس از اعلام نیاز کودک به او پاسخ دهند)
  • ویژگی نوزاد (مثلاً اوتیسم)
  • شرایط خانوادگی (از دست دادن شغل، نزاع خانوادگی)

بالبی با استناد به هارلو (آزمایش هایی با بچه میمون ها انجام داد علی رغم نظر مازلو نیازها به صورت اولویتی و سلسله مراتبی قرار ندارند) تأکید می کند نیاز به ایمنی یک نیاز اولیه است و مهمترین نیازی که از طریق والدین تأمین می شود، امنیت یابی است. براساس نظر بالبی، اتولوژیست ها و نظریه پردازان روابط شئ ظرفیت برقراری رابطه والد – کودک فطری است. از نظر بالبی ایمنی یا دلبستگی بین کودک و مراقب در بهداشت روانی کودک و مراقب اهمیت دارد. هم چنین داشتن سلامت روانی خود مراقب هم در دلبستگی تأثیر دارد.

از نظر بالبی تحول به صورت ارتباطی و اجتماعی تبیین می شود و مهمترین نیاز ارتباطی اجتماعی تأمین امنیت است. تفاوت فردی هم ایفای نقش می کند (چکونگی دنبال کردن دلبستگی از یک کودک به کودک دیگر فرق می کند، برخی در حضور مراقب راحت و ایمن و برخی مضطرب و ناایمن هستند). بالبی اشاره می کند که در نظریات دیگر هم به گونه ای به مسأله دلبستگی پرداخته شده مانند روانکاوان و نظریه های یادگیری (مانند کلارک هال و اسکینر) اما بالبی به آن ها ایراد می گیرد . می گوید روانکاوان نیاز ایمنی را ثانوی می دانند (مثلاً کودک تغذیه خود را از طریق ارتباط های من برطرف می کند).

نظریه های یادگیری نیاز به ارتباط و ایمنی را ناشی از یادگیری می دانند یعنی سائق ثانویه مبتنی بر یک نیاز نخستین است. در نظریه هال (کاهش سائق) وقتی گرسنگی کودک به عنوان سائق اولیه ارضا می شود و این رخداد به دفعات تکرار شود حضور مادر به عنوان سائق ثانویه یادگیری و آموخته می شود. بنابراین نزدیک شدن به مادر که با رهایی از تنش مرتبط است می تواند نوعی ارتباط یا دلبستگی بین کودک و مادر به وجود آورد.

در نظریه اسکینر تعامل فعال کودک و مراقب (فعالیت کودک و تقویت مادر مثلاً از طریق لبخند زدن) ارتباط متقابل کودک و مادر را ایجاد کرده؛ تقویت و مستحکم می کند.

بالبی معتقد است که این نظریه ها مفهوم تقویت را بیش از حد وارد شکل گیری دلبستگی می کنند و دلالت ضمنی این نظریات این است که کودک به مادر تنبیه کننده دل نمی بندد در حالی که کودکانی که به شدت از سوی مادران آزار می بینند باز هم به آن ها نزدیک می شوند و ابراز نیاز عاطفی به آن ها می کنند و این در خصوص حیوانات هم مشاهده شده. تنبیه و خشونت حیوانات یا مادران نسبت به فرزندان تنفر نخستین (در برابر تنفر ثانوی) می آفرینند اما کودک به رغم این تنبیه نخستین دست از علاقه و ارتباط و دلبستگی به مادر برنمی دارد.

مراحل واکنش های کودک به هنگام جدایی از مادر

نخست، کودک اعتراض protest  می کند؛ آنان می گریند و جیغ می کشند و هرشکل از مراقبت را رد می کنند. دوم، آنان وارد مرحله ناامیدی می شوند؛ ساکت و گوشه گیر و نافعال می شوند و به نظر می رسد که در یک حالت عمیق سوگواری mourning هستند. سرانجام، مرحله دل کندن detachement یا بریدگی روی می دهد. در جریان این مرحله کودک سرزنده تر است و ممکن است مراقبت پرستاران و دیگران را بپذیرد. کارکنان بیمارستان ممکن است بیندیشند کودک بهبود یافته است. اما یک جای کار درست نیست. هنگامی که مادر بازمی گردد به نظر می رسد که کودک او را نمی شناسد، کودک از او روی می گرداند و گویا همه علاقه خود را به او از دست داده است.

جدایی بین شش ماهگی و یک سالگی یعنی درست پس از آن که کودک دلبستگی برقرار کرده است مخرب تر می باشد. برعکس پس از سن سه یا چهار سالگی، در حین چهرمین مرحله بالبی، ممکن است کمتر موجب ضایعه شود و این زمانی است که کودک بهتر قادر به تحمل غیاب مادر است و می تواند دلایل آن را درک کند (آینس ورث،۱۹۷۳. به نقل از کرین).

بالبی واکنش نسبت به جدایی را مبنای واکنش های ترس و اضطراب در انسان می داند. ترس از جدایی (یعنی از دست دادن حمایت) وابسته به ترسی است که در موقعیت های مختلف به وجود می آید، موقعیت هایی که حاکی از هیچ نوع خطری نیستند (ترس از تاریکی، ترس از یک محیط ناشناخته، ترس از یک حرکت ناگهانی). ولی وجه مشترک آن ها این است که وابسته به یک احتمال خطر فزاینده اند.

بنابر نظام بالبی هر نوع جدایی دارای پیامدهای کم و بیش آشکاری است:

اگر این جدایی به صورت کوتاه مدت باشد، کودک می ترسد از این که دوباره مادر خود را از دست دهد و در او ترس از یک جدایی جدید تحول می یابد. این ترس یک واکنش غریزی است، از گرایش های ژنتیکی معینی سرچشمه می گیرد و علت وجودی آن در انسان اولیه، پایداری موجودیت وی بوده است و این نکته ای است که بقای نوع انسان آن را تأیید می کند. در عصر ما، ترس، فرد را به صورت غریزی به حالت “مترصد” نگه می دارد و وسیله حمایت محسوس و مؤثری است. بدون این ترس “زندگی انسان چندان عزیز نخواهد بود” و علی رغم نظر “فروید” که در اضطراب کلید هر نوروزی را می بیند، به نظر بالبی این اضطراب وابسته به ترسی است که جزئی از تحول بهنجار و سالم هر فرد است.

یا اگر این جدایی به صورت موقعیتی باشد که یک رفتار “دلبستگی دلهره آمیز” را القا کند، مثلاً هنگامی که مادر جسماً حضور دارد اما نسبت به نیازهای کودک خویش توجهی ندارد، هنگامی که مادر حضور ندارد اعم از آن که این عدم حضور موقت باشد (مدت کم و بیش قابل تحمل برحسب سن) و یا دائم (از دست رفتن و سوگواری)، هنگامی که مادر، کودک را در معرض تهدید به طرد قرار می دهد (ترک خانواده، تهدید به خودکشی)، یا به عبارت دیگر، هنگامی که کودک ماجراهایی از زندگی واقعی را تجربه کند که او را به ساختن الگویی دست نیافتنی از دلبستگی، رهنمون شوند، ناایمن می شود و با اضطراب و خشم تحول می یابد. خشم از یک طرف، به منزله سرزنشی است علیه آن چه به وقوع پیوسته، و از سوی دیگر، به منزله سعی در اجتناب از بروز چنین موقعیتی است (دادستان، ۱۳۸۱).

کاربرد برای پرورش کودک

آینس ورث (۱۹۶۷،۱۹۷۳) دریافته است که برخی مادران تقریباً به طور پیوسته نشانه های خود را (گریه های آنان و نشانه های آنان را که می خواهند بازی کنند) مورد غفلت قرار می دهند. این کودکان متمایل به گوشه گیری می شوند. برخی مادران به گرمی رفتار می کنند اما این کار آنان مطابق با زمان مورد علاقه کودکان شان نیست. این کودکان، متمایل به دلبستگی بیش از حد می شوند. آنان دراین مورد که هنگامی که به مادران خود نیاز دارند آن ها واکنش نشان  دهند نامطمئن هستند و هنگامی که تنها گذاشته شوند به نحو شدیدی نگران و دچار احساس بی پناهی می شوند. سرانجام، برخی مادران هم به گرمی و هم مطابق با نشانه های کودکان خود واکنش نشان می دهند. این کودکان در یک سالگی به نحو مطمئن پیوسته خواهند شد. آنان دوست دارند که مادر در نزدیکی باشد اما درضمن می توانند دامان مادر را هم ترک کنند و به طور مستقل موقعیت جدیدی را کشف نمایند. پس دیدگاه اتولوژیک این است که والدین باید از تمایلات درونی خود برای واکنش به علائم کودک خویش پیروی نمایند (آینس ورث، ۱۹۷۳. بالبی،۱۹۶۹. به نقل از کرین). این دیدگاه مشابه با نظر گزل Gesel است. این مشابهت برپایه این قرار مشترک است که تکامل، کودک را به واکنش های ذاتی مجهز کرده است که می توان مطمئن بود منجر به رشد طبیعی می شود (کرین، ۲۰۰۰).

کار بالبی محدودیت هایی نیز دارد. کار او به گونه ای کاملاً انحصاری بر دوره شیرخوارگی متمرکز است. هم چنین دیدگاه او بالنسبه ساده انگارانه است. برای نمونه او می گوید تبسم، مکیدن، گرفتن با دست ها و تعقیب را درکل می توان به صورتی مسامحه آمیز رفتارهای غریزی تلقی کرد، اما برخی از آن ها به تعریف دقیق تر غریزه نزدیک تر است و برخی دیگر از این توصیف دور است. هنگامی که یک کودک ۱ ساله مادر خود را بی درنگ دنبال می کند به نظر می رسد این رفتار به وسیله یک محرک نسبتاً اختصاصی یعنی دور شدن از مادر بیش از یک فاصله معین بارز می شود. پس واکنش تعقیبی و دربرگیرنده یک ضرورت اساسی مفهوم دقیق غریزه می باشد. اما رفتاری چون گریستن در اثر محرک های گوناگون ظاهر می شود که این محرک ها هم درونی و بیرونی می تواند باشد. محرک آزاد کننده اختصاصی در این جا چندان روشن نیست. به نظر می رسد بهتر است تحلیل دقیق تری از رفتارهای گوناگون پیوستگی انجام گیرد. با وجود این انتقادات، بالبی و اتولوژیست ها ما را به درک اهمیت بررسی رشد انسان در یک زمینه تکاملی واداشته اند. به علاوه آنان الهام بخش نوعی فروتنی نوین در برابر کودکان شده اند. تکامل، کودکان را به واکنش ها و نشانه هایی تجهیز کرده که برای پیشرفت شایسته و کامل رشد باید به آن ها اعتنا کرد. برای نمونه اگر ما به گریه ها، خنده ها و دیگر نشانه های کودکان توجه نکنیم، آن ها پیوستگی قابل اطمینانی را که به نظر می رسد برای رشد اجتماعی بعدی بسیار ضروری است برقرار نخواهد کرد (کرین).

 

مطالب مرتبط

دانلود کتاب کنراد لورنس (پایه های کردارشناسی)

دانلود کتاب بالبی

شما ممکن است این را هم بپسندید