کتل : نظریه عاملی صفات شخصیتی ریموند کتل (۱۶ عامل شخصیت)
کتل : شخصیت همان چیزی است که پیش بینی آنچه یک شخص در یک موقعیت خاص انجام خواهد داد را فراهم می کند (Raymond Cattell).
هدف ریموند کتل (۱۹۰۵- ۱۹۹۸) از بررسی شخصیت این بود که پیش بینی کند فرد چه کاری انجام خواهد داد یا چگونه در پاسخ به موقعیت محرک معینی رفتار خواهد کرد. کتل به تغییر دادن رفتار از ناخوشایند به خوشایند یا از نابهنجار به بهنجار که رویکرد برخی از نظریه پردازان دیگر بود، اشاره ای نکرد. آزمودنی های کتل افراد بهنجار بودند. هدف او بررسی کردن شخصیت آنها نه درمان کردن آن بود. سعی در تغییر دادن شخصیت قبل از آگاه شدن از اینکه چه چیزی باید تغییر کند، غیر ممکن یا حداقل نابخردانه است.
رویکرد او کاملا عملی است و بر مشاهدات رفتار و انبوه داده ها استوار است. مشخصه رویکرد کتل روش کار او با داده ها بود. او داده های خود را در معرض روش آماری به نام تحلیل عاملی (Factor Analysis) قرار می داد که عبارت است از ارزیابی رابطه بین هر جفت ارزیابی صورت گرفته از یک گروه آزمودنی برای مشخص کردن عوامل مشترک.
در صورتی که صفات شخصیت کسی را بشناسیم می توانیم پیش بینی کنیم که او در موقعیت خاصی چگونه رفتار خواهد کرد.
رویکرد کتل به صفات شخصیت
کتل صفات را به صورت گرایش های نسبتا دایمی واکنش نشان دادن که واحدهای ساختاری بنیادی شخصیت هستند تعریف کرد. او صفات را به چند روش طبقه بندی کرد.
صفات مشترک و صفات منحصر به فرد
صفت مشترک (common traits) صفتی است که هر کسی تا اندازه ای از آن برخوردار است ولی برخی از افراد بیشتر از دیگران از آنها برخورداند. هوش، برون گرایی، و معاشرتی بودن نمونه هایی از صفات مشترک هستند. صفات منحصر به فرد (unique traits) یعنی آن جنبه های شخصیت که تعداد معدودی از افراد دیگر در آن سهیم اند. صفات منحصر به فرد در تمایلات و نگرشهای ما آشکار هستند.
صفات توانشی، خلقی و پویشی
صفات توانشی (ability traits) تعیین می کنند که ما تا چه اندازه ای به صورت کارآمد برای رسیدن به یک هدف تلاش خواهیم کرد. هوش نوعی صفت توانشی است. صفات خلقی (temperament traits) سبک کلی و حال و هوای هیجانی رفتار ما را توصیف می کنند، برای مثال تا چه اندازه ای جسور، آسان گیر یا تحریک پذیر هستیم. صفات پویشی (dynamic traits) نیروهای بر انگیزنده رفتار هستند. آنها انگیزه ها، تمایلات و آرزوهای ما را توصیف می کنند. کتل صفات پویشی را صفات مربوط به انگیزش توصیف کرد.
صفات سطحی و صفات عمقی
صفات سطحی (surface traits) ویژگیهای شخصیتی هستند که با یکدیگر همبستگی دارند، ولی یک عامل را تشکیل نمی دهند زیرا منبع واحدی آنها را تعیین نمی کند. برای مثال چند عنصر رفتاری مانند اضطراب، تردید و ترس غیر منطقی با هم ترکیب می شوند تا صفت سطحی به نام روان رنجوری را تشکیل دهند. روان رنجور خویی از منبع واحدی حاصل نمی شود. صفات سطحی چندان پایدار و دایمی نیستند و بنابراین برای توصیف شخصیت اهمیت چندانی ندارند.
صفات عمقی (source traits) که عوامل یکپارچه شخصیت بوده و پایدارتر و دایمی تر هستند، اهمیت بیشتری دارند. هر صفت عمقی، موجب جنبه هایی از رفتار می شود. صفات عمقی آن دسته از عوامل فردی هستند که از تحلیل عاملی به دست می آیند و برای توجیه کردن صفات سطحی با هم ترکیب می شوند.
صفات سرشتی و صفات محیط ساخته
صفات سرشتی (constitutional traits) از شرایط زیستی ناشی می شوند، ولی لزوما فطری نیستند. مثلا، مصرف الکل می تواند به رفتارهایی چون بی احتیاطی، پر حرفی، و گفتار درهم برهم منجر شود.
صفات محیط ساخته (environmental-mold traits) از تاثیرات موجود در محیط اجتماعی و مادی حاصل می شوند. این صفات ویژگیها و رفتارهای آموخته شده ای هستند که به شخصیت حالت می دهند.
صفات عمقی : عوامل بنیادی شخصیت
کتل ۱۶ صفت عمقی را به عنوان عوامل بنیادی شخصیت مشخص کرد. این صفات با آزمون ۱۶PF سنجیده می شود. کتل این صفات را به شکل دو قطبی ارایه داد. ویژگی های شخصیت مرتبط با این صفات به صورت کلماتی بیان می شوند که هنگام توصیف دوستان و خودمون در گفتگوهای روزمره، به کار می بریم. در نظام کتل، صفات عمقی عناصر بنیادی شخصیت هستند.
ارگ ها و احساس ها
کتل دو نوع صفت پویشی، بر انگیزنده را معرفی کرد: ارگ ها و احساسات. از ارگ برای اشاره به مفهوم غریزه یا سایق استفاده کرد. ارگ ها منبع انرژی فطری یا نیروی برانگیزنده تمام رفتارها هستند. واحدهای بنیادی انگیزش که ما را به سمت هدف خاصی هدایت می کنند. ارگ صفت عمقی سرشتی است. کتل ۱۱ ارگ را مشخص کرد:
۱- خشم، ۲- جاذبه، ۳- کنجکاوی، ۴- نفرت، ۵- معاشرتی بودن، ۶- گرسنگی، ۷- محافظت، ۸- امنیت، ۹- اتکا به نفس، ۱۰- تسلیم کردن خود، ۱۱- میل جنسی.
احساس صفت عمقی محیط ساخته است، زیرا از تاثیرات بیرونی اجتماعی و مادی حاصل می شود. احساس الگویی از نگرش های آموخته شده است که بر جنبه مهمی از زندگی، مانند جامعه، همسر، شغل، مذهب یا سرگرمی فرد تمرکز دارد. ارگ ها و احساس ها رفتار را با انگیزه می کنند، ولی تفاوت مهمی بین آنها وجود دارد، ارگ صفت سرشتی و ساختار دایمی شخصیت است. ارگ قوی یا ضعیف می شود ولی از بین نمی رود. احساس از یادگیری حاصل می شود، می تواند یادگیری زدایی شده و از بین برود، طوری که دیگر برای زندگی فرد اهمیتی نداشته باشد.
نگرش ها
نگرش از دیدگاه کتل، علاقه مشخص به یک زمینه، شی یا شخص خاص است، علاقه ای که معمولاً خود را در برخی شکل های رفتار آشکار نشان می دهد. در واقع نگرش همه هیجان ها و اعمال یک شخص نسبت به یک شی یا رویداد را در بر می گیرد.
تابعیت
ارتباط ارگها، صفات پویشی و نگرش ها از طریق مفهوم تابعیت، صرفاً به معنای آن است که برخی عناصر در این نظام تابع برخی عناصر دیگر هستند و با یکدیگر ارتباط پیدا می کنند. مثلاً نگرش ها تابع احساسها هستند، که آنها نیز به نوبه خود تابع ارگ ها هستند. در سطحی دیگر یک نگرش می تواند تابع نگرش دیگری باشد که آن هم به نوبه خود تابع نگرش سوم است.
احساس خویشتن
احساس خویشتن (Self Sentiment) به اعتقاد کتل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. احساس خود مترادف با اصطلاح ”خودپنداره” بوده و به تصوری که شخص از خود دارد اطلاق می شود. مجموعه احساسهای شخص بوسیله این حس اصلی سازمان‌دهی می شوند و احساس خود نهایتاً در تمامی نگرشهای فرد منعکس می شود. این احساس آخرین موردی است که به سطح کامل رشد می رسد.
تاثیرات وراثت و محیط
وراثت در برخی صفات، نقش عمده ای را بازی می کند. برای مثال ۸۰ درصد هوش و ۸۰ درصد بزدلی در برابر بی باکی را می توان با عوامل ارثی توجیه کرد. کتل نتیجه گرفت که در مجموعه یک سوم شخصیت ما مبنای ژنتیکی دارد و دو سوم به وسیله تاثیرات اجتماعی و محیطی تعیین شده است.
مراحل رشد شخصیت
کتل پیرو فروید نبود اما تعدادی از عقاید فروید را در نظریه خود وارد کرد که اهمیت سالهای اولیه زندگی در شکل گیری شخصیت و اینکه تعارض های دهانی و مقعدی می توانند بر شخصیت تاثیر بگذارند از آن جمله هستند.
۱- طفولیت: تولد تا ۶ سالگی، از شیر گرفتن، آموزش استفاده از توالت، شکل گیری خود، فراخود و نگرش های اجتماعی.
۲- کودکی: ۶ تا ۱۴ سالگی، استقلال از والدین و همانند سازی با همسالان.
۳- نوجوانی: ۱۴ تا ۲۳ سالگی، تعارض هایی درباره استقلال، ابراز وجود و میل جنسی، امکان دارد اختلالهای هیجانی و بزهکاری ایجاد شوند.
۴- پختگی: ۲۳ تا ۵۰ سالگی، احساس رضایت از شغل، زندگی زناشویی و خانواده، ثبات هیجانی افزایش می یابد.
۵- اواخر پختگی: ۵۰ تا ۶۵ سالگی، شخصیت در پاسخ به شرایط مادی و اجتماعی تغییر می کند. افراد ارزش های خود را ارزیابی مجدد کرده و خود تازه ای را جستجو می کنند. در این جا شباهت با دیدگاه کارل یونگ درباره دوره میانسالی را می بینید.
۶- پیری: ۶۵ سالگی به بعد، سازگاری با فقدان دوستان، شغل و مقام، مرگ همسر، خویشاوندان و احساس فراگیر تنهایی و ناامنی.
سوالهایی درباره ماهیت انسان
شخصیت چیزی است که پیش بینی کاری را که فرد در موقعیت خاصی انجام خواهد داد امکان پذیر می سازد. برای اینکه رفتار قابل پیش بینی محسوب شود، باید قانونمند و منظم باشد. برداشت کتل از ماهیت انسان خود انگیختگی کمی را می پذیرد. کتل در طرف جبرگرایی قرار دارد.
کتل هیچ هدف یا ضروری را که بر رفتار حاکم باشد مطرح نکرد، نه سایقی برای خود شکوفایی که ما را به سمت آینده بکشاند، نه تعارض های روانی – جنسی که ما را از گذشته پیش براند. او به تاثیر رویدادهای اوایل زندگی توجه داشت اما معتقد نبود که نیروهای کودکی شخصیت را برای همیشه تعیین کرده باشند. او تاثیر طبیعت و تربیت را قبول داشت. در رابطه با موضوع بی همتایی – عمومیت موضع میانه ای داشت. در نهایت دنیای واقعی، انتظارات کتل را تحقق نبخشید و سرانجام به این باور رسید که ماهیت انسان و جامعه پس رفته اند.
ارزیابی در نظریه کتل
کتل با استفاده از سه روش ارزیابی که آنها را داده های L ( سوابق زندگی)، داده های Q (پرسشنامه ها) و داده های T (آزمون ها) نامید، شخصیت را به صورت عینی ارزیابی کرد. کتل آزمون هایی مانند رورشاخ، TAT و آزمون تداعی واژگان را عینی می دانست، زیرا آنها در برابر جعل کردن مقاوم هستند.
از نظر کتل سه منبع برای داده ها وجود دارد:
۱- داده های L : داده های مربوط به سابقه زندگی فرد هستند که از مشاهدات انجام شده توسط دیگران بدست می آید.
۲- داده های Q : داده های مربوط به خودسنجی های فرد است که بر اساس پرسشنامه هایی استوار هستند که از فرد می خواهند به سوالها یا اظهاراتی بر پایه خودنگری و درون نگری پاسخ دهد.
۳- داده های T : داده های بدست آمده از آزمون های عینی است یعنی آزمونهایی که هدف واقعی آنها از آزمودنی پنهان نگهداشته شده یا نمی توان پاسخهای داده شده به آنها را جعل کرد.
آزمون ۱۶ عاملی شخصیت ۱۶PF بر ۱۶ صفت عمقی استوار است. این آزمون برای افراد ۱۶ ساله و بالاتر ساخته شده است.
پژوهشی درباره نظریه کتل
او در روش های تحقیق از سه شیوه بررسی شخصیت نام برد: دو متغیری، بالینی و چند متغیری.
رویکرد دو متغیری، روش آزمایشگاهی استاندارد است. در این رویکرد روانشناس متغیر مستقل را دستکاری می کند تا اثر آن را بر رفتار آزمودنی تعیین کند، رفتار آزمودنی ها متغیر وابسته است.
روش بالینی همانند مطالعه موردی، تحلیل رویا، تداعی آزاد و فنون مشابه، چنانکه در مورد نظریه پردازان روانکاوی دیدیم کاملا ذهنی است و داده های ثابت کردنی و کمیت پذیری را بدست نمی دهد.
رویکرد چند متغیری که رویکرد ترجیحی کتل برای بررسی شخصیت است، داده های بسیار مشخصی را به بار می آورد. این رویکرد شامل شیوه آماری پیشرفته تحلیل عاملی است. کتل طرفدار دو نوع تحلیل عاملی است : شیوه R و شیوه P. شیوه R که متداولترین فن تحلیلی است، مستلزم گردآوری مقدار زیادی داده از یک گروه آزمودنی است. برای تعیین نمودن عوامل یا صفات شخصیت همبستگی های موجود بین تمام نمره ها محاسبه می شود. شیوه P مستلزم جمع آوری مقدار زیادی داده از یک آزمودنی واحد طی دوره ای طولانی است.
کتل به تاثیر نسبی وراثت و محیط بر شخصیت علاقه مند بود. کتل نتیجه گرفت که سه صفت عمقی عمدتا توسط وراثت تعیین می شوند. این صفات عمقی عامل F ( جدی در برابر بی خیال)، عامل I (واقع بین در برابر حساس) و عامل Q3 (مهار نشده در برابر مهار شده) هستند. سه صفت دیگر عمدتا به وسیله تاثیرات محیطی تعیین می شوند: عامل E (سلطه جو در برابر سلطه پذیر)، عامل G (وظیفه شناس در برابر مصلحت آمیز) و عامل Q4 (آرمیده در برابر تنیده). کتل از آزمون ۱۶PF برای مشخص کردن رابطه صفات شخصیت با ثبات زندگی زناشویی نیز استفاده کرد.
تاملاتی درباره نظریه کتل
منتقدان خاطر نشان می سازند که احتمال اینکه ذهنیت بر نتیجه تحلیل عاملی تاثیر بگذارد وجود دارد. این انتقاد از ضعف های فطری در نظریه کتل حکایت ندارد، بلکه امکان خطای ذهنی در رویکرد تحلیل عاملی وجود دارد. پیچیدگی روش تحلیل عاملی از جمله دلایلی هستند که نظریه او مقبولیت عام نیافته است. او از ناتوانی خود در قانع کردن سایر روانشناسان برای پذیرفتن منطق دیدگاه خویش آگاه بود و از رویکرد خود به عنوان تنها رویکردی که برای بررسی شخصیت ارزش دارد، دفاع کرد.
توجه : لینک دانلود فایلها بلافاصله پس از خرید ظاهر میشود و به ایمیل شما هم ارسال میشود(پوشه هرزنامه یا spam را چک کنید). در صورتی که پس از خرید با مشکل دانلود در مرورگر گوگل کروم مواجه شدید از این راهنما استفاده کنید. ترجیحا از مرورگر فایرفاکس استفاده کنید (پسورد فایلها: ۱۳۵۷ و یا www.ravanrahnama.ir)
این مجموعه را ببینید
