خلاقیت

تورنس : عملی که برای فرد و اجتماع تازگی داشته باشد، در ضمن مفید نیز باشد

گیلفورد : جریانی است که از طریق تفکر واگرا ، عقیده ای نو یا موضوع جدید را عرضه می دارد

مدنیک : شکل دادن به عناصر متداعی به صورت تازه که با الزامات خاصی مطابق است یا به شکلی مفید است

گیزلین : خلاقیت ارائه کیفیت های تازه از مفاهیم و معانی است

تایلور : شکل دادن تجربه ها در سازمان بندی تازه

استین : خلاقیت فرایندی است که نتیجه آن یک کار تازه باشد که توسط گروهی در یک زمان به عنوان چیزی مفید و رضایت بخش مقبول واقع شود

نظریه های مر بوط به خلاقیت

مکتب روانکاوی

– خلاقیت نتیجه تعارضی است که در ذهن ناخودآگاه یا نهاد ایجاد شده است.

– فروید معتقد است فکر تازه به سبب برخورد با تضاد ایجاد می شود.

– فروید معتقد است افرادخلاق نیازهای ارضاء نشده قوی دارند، که بیشتر ان را باهنر برآورده می سازند.

– در روانکاوی منبع خلاقیت دوران کودکی، بازی‌ها وتخیلات کودکی وناخودآگاه است.

– در روانکاوی خلق افکارو اندیشه های تاره در تقلیل اضطراب نقش دارد.

روانکاون جدید معتقدند افراد خلاق از ناخودآگاه استفاده می کنند ولی مغلوب آن نیستند.

روانکاون جدید معتقدند افراد خلاق از قضاوت دیگران مضطرب هستند ولی دچار آشفتگی روانی نیستند.

روانکاوان جدید معتقدند خلاقیت از ذهن نیمه هوشیارنشأت می گیرد. زمانی که خود فعالیتی ندارد، نیمه آگاه مشغول است.

تداعی گرایی و رفتار گرایی

– ارتباط دوایده منجربه تفکر می گردد (براساس اصول سه گانه تداعی)

– مدِنیک معتقد است که تفکر خلاق عبارت است از شکل دادن به تداعی ها به صورت ترکیبات تاره و مفید که پاسخ گوی الزامات خاصی باشد.

مدنیک براساس نظریه تداعی سه روش برای حل خلاقانه مسأله ارائه می دهد :

الف: اتفاق و تصادف

ب: شباهت و تجانس

ج: وساطت

مکتب رفتار گرایی نیز از تداعی گرایی نشأت گرفته معتقد است رفتار خلاق عبارت از رفتاری که از طریق تقویت های محیطی فرا گرفته شده است.

محیط عامل اصلی رشد خلاقیت است.

گشتالت و شناخت گرایی

تفکر خلاق مبتنی بر کل گرایی است.
شرایط بروزخلاقیت درگشتالت عبارتند از :
- ۱- افراد باید با ذهن بازو بدون پیشداوری با مسئله برخورد کند.
- ۲- تحت فشارعادت قرار نگیرند.
- ۳- ماشینی عمل نکنند.
- ۴- ارتباط متقابل ساختار و صورت مسأله را با تعمق در ریشه های آن تعیین کنند.

مراحل تفکر در گشتالت

۱- گروه بندی یا سازمان دهی مجدد در عملیات تقسیم یک کل به کل های کوچکتردیده می شود.
۲- فرایند حل مسأله با تلاش برای رسیدن به ارتباطات درونی آن شروع می شود.
۳- درتفکرخلاق روابط برجسته ومشخص درساختار درونی موقعیت نقش مهمی به عهده دارد.
۴-درتفکر خلاق ویژگی خاصی درباره عملکردی بخش وجود دارد که همانا قطعیت روابط برای حل مسأله ودرک فهم فرمول است.
۵-کل گرایی.
– درگشتالت بصیرت نقش اساسی دارد. بصیرت درک واحساس روابط موجود در کل موقعیت است.
– تأکید شناخت گرایان به استفاده ازتجربیات فبلی دریادگیری است.

روش های آموزش خلاقیت در شناخت گرایی

معنی دار باشد.
مبتنی بر دانش قبلی دانش آموز باشد.
بر اساس فرایند های یادگیری فعال انجام گیرد.
ارزشیابی نتایج باید خلاقیت دانش آموز را اندازه بگیرند. مبتنی بر حل مسئله خلاق باشد.

انسان گرایی

راجرز معتقد است انگیزه اصلی خلاقیت گرایش انسان در به فعلیت در آوردن خویشتن به سو ی گسترش، رشد پختگی ، گرایش به آشکارسازی وبه کار انداختن همه قابلیت های ارگانیسمی یاخویشتن است.
فرد خلاق کسی است که استعدا د بالقوه انسان بودنش کامل است.
انواع خلاقیت از نظر مزلو :
- (۱) اولیه: از ناخودآگاه سرچشمه میگیرد.و رفتار خلاق آمیز از خود بروز دهند.
- (۲) ثانویه: مبتنی بر عقل سلیم و منطق صحیح است.
خلاق کسی است که این دو فرایند خود آگاه و ناخود آگاه را به هم ربط دهد.

راجرز برای تحقق خلاقیت ۳ شرط قائل است :

باز بودن به تجربه و انعطاف در برابر پندارها، باورها، ادراک ها و فرضیه
ارزیابی درونی، اساس ارزش یابی فرد خلاق در درونی خودش است.
قدرت بازی با عناصر و مفاهیم، قرار دادن ماهرانه عناصر در کنار ناممکن ها

مکتب عصب شناختی

دراین دیدگاه رابطه خلاقیت با مغز و امواج مغزی مورد بررسی قرار می گیرد.
نیم کره چپ مغز با اطلاعات شفاهی سروکار دارد و تفکر انتقادی را تنظیم میکند ومسئول رموز خواندن، زبان، ریاضی به شیوهمنطقی، تحلیلی است.
نیم کره راست: اطلاعات تصویری، شنوایی سرکار دارد و عقاید و مسائل قدیمی را به شیوه جدید دوباره تنظیم می کند.
افراد خلاق هر دو فرایند فکری را با یکدیگر ترکیب می کند.یعنی هر دو نیم کره مسئول است.

عناصر خلاقیت

گیلفود برای خلاقیت چهار ویژگی مطرح می کند:
- سیالی (روانی)
- اصالت (ابتکار)
- انعطاف پذیری
- بسط

عوامل باز دارنده خلاقیت

تلاشهای قبل از بلوغ برای حذف خیالبافی
محدودیتهای بازدارنده قوه تدبیر و کنجکاوی کودکان
تکیه بیش از حد به نقش جنسیت ؛ تفکر خلاق مستلزم حساسیتی بیش از حد (خصوصیتی کاملاً زنانه) و وابستگی به غیر و اتکای به خود (خصلتی کاملاً مردانه) است. از همین رو یک پسر بسیار خلاق نسبت به سایر همجنسان همسال خود بیشتر دارای صفات زنانه به نظر می‌رسد.
تاکید زیاد بر پیشگیری : نحوه پاسخگویی کودکان به مسایلی که مستلزم چاره‌اندیشی فرد هنگام قرار گرفتن در وضعیتی بن‌بست است نشان می‌دهد که تأکید بر پیشگیری قوه تصور ، بسیاری از کودکان را از رشد باز داشته است .

القای ترس و کمرویی
تاکید بر مهارتهای کلامی

مهارت های لازم برای خلاقیت از نظر تورنس

برای رشد خلاقیت در خود، دانش آموزان و فرزندان، نیاز به آموزش و یادگیری مهارت هایی است، که داشتن آنها برای ایجاد خلاقیت ضروری است. این مهارت ها عبارتنداز:

بررسی راه حل های مختلف
ابتکار
درک اصل مطلب
تعویق قضاوت
توجه به عواطف
تجسم قوی
تخیل
نگاهی دوباره و متفاوت
درون کاوی
شوخ طبعی

ویژگی افراد خلاق و آفریننده

داشتن تصویر مثبت از خود (خود پنداری مثبت) و زندگی با احساس مثبت.
داشتن قدرت تخیل قوی.
درستکاری
آرمان گرایی
باوجدان
باهوش
فعال و پشتکار فراوان.
منطقی
سازگار وصبور
مصمم، جدی و عمل گرامستقل
پیشرفت گرا.
انسان گرا
قدر شناس و توانا، روح تعاون و دارای رفتار دوستانه
قابل اطمینان، با انصاف و روح همدردی.
داشتن علائق گوناگون.
خود حقیقی، عدم نگرانی از عقیده و دیگران به خود.
کنجکاوی زیاد و تفکر انتقادی و جستجوی گری.
شخصیت غیر معمول، غیر رسمی و علاقه زیاد به نظم و ترتیب در کارها.
زیبایی دوستی و علاقمندی به آثار هنری و موزیک.
توانائی تاثیر گذاری به افراد.
علاقه به ریسک نمودن.
محدودیتها و موانع را قبول نمی کند.
کارها ی غیر معمول و ناممکن را می آزمایدند.
سؤالات و فرضیات زیادی راجع به فرم های اجتماعی دارند.
قدرت تفکر فرضیه سازی.
آمادگی طرد شدن و عدم تایید از طرف دیگران را دارند.
تفکر انتزاعی دارند.
اراده و اعتماد به نفس بالا.
شوخ طبعی
لذت از کارو گرایش به کارهای پیچیده.
انعطاف پذیری بیشتر.
تفکر واگرا.
قدرت ابراز وجود.
دانش و اطلاعات وسیع.
دوست داشتنی و جالب و مورد علاقه همکاران نیست.
خود کنترلی قوی
به نمره اهمیت کم تر می دهند.
نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی حساس هستند.
به سرنوشت دیگران اهمیت می دهند.
احساس مسئولیت در برابر خود و زندگی دیگران.

تفاوت افراد خلاق و غیر خلاق

استرنبرگ عقیده دارد افراد خلاق با افراد غیر خلاق در ۶ صفت هم تفاوت دارند، عبارتنداز :

۱- هوش: هوش شامل بخشی از مجموعه فرایندهای ذهنی است که برای درون داد، انتقال و برون داد اطلاعات به کار گرفته می شود.

۲- دانش: بخش اصلی و مواد خام هوش وفرایندهای عملیاتی هوشی است که برای بوجود آمدن تولیدات خلاق ضروری است.

۳- سبک شناختی: سبک های شناختی محافظه کارانه مغایر خلاقیت امّا سبک های آزاد اندیشی و قانونمندی برای تولیدات خلاق ضروری است.

۴- شخصیت : استرنبرگ بر ۵ صفت خلاق زیاد تأکید دارد :

تحمل ابهام
پشتکار و مداومت
اراده
خطر پذیری
استقلال فردی

۵-انگیزه : نقس اساسی در خلاقیت دارد.

۶- بافت محیطی: محیط نیز می تواند زمینه ای فراهم کند تا افکار جدیدی تولید شود.

راهکارهای عملی به سوی تفکر خلاق و خلاقیت

سازمان دهی و طراحی فضای کلاس برای تفکر

۱- هر جلسه با طرح یک یا چند مسئله شروع کنید

۲- برای تشویق شاگردان به تعمق از سکوت استفاده کنید

۳- کنش متقابل در کلاس ایجاد کنید

۴- فرصت بررسی تبادل اندیشه و تجزیه تحلیل اطلاعات را ایجاد کنید

۵- محیطی پذیرا در کلاس ایجاد کنید

توجه به اصول مهم در تفکر خلاق

تفکر خلاق را با ارزش بدانید.
بچه ها را به محرک های محیطی حساس تر سازیم.
دستکاری عقاید و اشیاء را تشویق کنید.
چگونگی آزمایش منظم عقاید را یاد دهید.
تحمل عقاید تازه را توسعه دهید.
از تحمیل یک الگوی خاص اجتناب کنید.
در کلاس جو خلاق ایجاد کنید. ( فضای آزاد و راحت)
به کودک یاد دهید تفکر خلاق خویش را ارزشمند بداند.
مهارت هائی را به منظور اجتناب از بدآموزی همسالان آموزش دهیم.کودکان خلاق ویژگیهایی دارند که ممکن است در کلاس اثرات منفی داشته باشد مثل مستقل عمل کردن، عدم هماهنگی و بی اعتنایی به جمع و هدفهای گروه. مربیان باید مهارت هایی را برای کنار آمدن و خنثی کردن اش نامطلوب برخوردهای همکلاسی ها را به افراد خلاق یاد دهند.
اطلاعات لازم را در مورد تفکر خلاق ارائه دهیم.
احساس ضعف در برابر شاهکارها را دور کنید.
یادگیری خودانگیز را تشویق و ارزیابی کنید.
خار درپایی ایجاد کنید.( با مشکلات دست و پنجه نرم کردن و یعنی توجهشان را به یافته های بحث انگیز جلب کردن)
برای تفکر خلاق ضرورت هایی ایجاد نمائیم.
موقعیت هایی برای فعالیت و فرصت هایی برای آرامش ایجاد کنیم.
برای رسیدن به عقاید، منابع قابل دسترسی فراهم کنید.
عادت رسیدن به کاربرد کامل عقاید را تشویق کنیم.
انتقاد سازنده را توسعه دهید نه فقط انتقاد کردن را
معلمانی با روح حادثه جویی باشید.
کسب شناخت در رشته های مختلف را تقویت کنید.

انواع ساختارهای مهم موجود در کلاس که می تواند به خلاقیت کمک کند

۱- ساختار فیزیکی کلاس

وجود محرکات بصری در کلاس
ترتیب مناسب چیدن صندلی در کلاس
فضای مناسب و آرام و راحت در کلاس
وسایل کمک آموزشی مناسب و ضروری.

۲- ساختار عاطفی و شناختی کلاس:

جو مناسب روانی و عاطفی که آرامش و آزادی روانی را تضمین می کند.
برخورد مناسب با سؤالات دانش آموزان
تشویق فعالیت های خلاقانه و افکار نو آنها
ایجاد جو پرسش در کلاس و طرح پرسش های مناسب.( (۱) طرح سؤال،(سؤالات باز) (۲) اهمیت دادن، سؤالات، پاسخ صحیح به سؤالات (۴) و تقویت و تعمیق در سؤالات.
ایجاد فرصت برای تجزیه و تحقیق و تفکر.
تشویق به تخیل، داستان نویسی، ایفای نقش و نقاشی و….. )
تشویق دانش آموزان به ریسک معقول.
تشویق دانش آموزان به استقبال از مشکلات به هراس از آنها
ایجاد جو شوخی و شاد در کلاس.
سرگرمی و بازی و درگیری ها با پیچیدگی ها (طرح معماها، پانل ها،…..)

۳- ساختار محیطی – اجتماعی :

ایجاد احساس امنیت، آرامش و اعتماد
ایجاد جو اقدام متقابل در کلاس.
نبود هر نوع ترس (از تمسخر، تهدید، احمق جلوه داده شدن و شکست)
همکاری و همدلی و هماهنگی…..
ارزشیابی صحیح

۴– ساختار فکری کلاس:

تشویق به تفکر و اندیشه
تحقیق و پژوهش
تقویت تمرکز به ویژه توجه به روی جزئیات و جوانب اساسی.

۵– ساختار آموزشی – یاد گیری یاد دهی:

شیوه های تدریس مناسب نقش حیاتی دارد.
استفاده از روش اکتشافی (حل مسئله) با روش فکری و….و

برنامه های آموزشی برای خلاقیت

بدانید که خلاقیت چیست.
عقاید و افکار را نباید ارزشیابی کرد بلکه باید آزمایش کرد.
درخواست پاسخ های مکرر (استفاده از دیگه چی؟)
درخواست پاسخ های نامعقول و نامعمول.
کمک به استفاده از دفترچه یادداشت مخصوص خلاقیت.
افراد خلاق و کاشف و نویسنده را نباید بسیار بزرگ کرد.
آموزش مهارت های مهم (پژوهش، مطالعه، انتقاد، حل مسئله و …)
اقدام به تفاوت های فردی.
تشویق به رقابت با خود.
از بین بردن عوامل عاطفی و هیجانی منفی

شیوه های آموزش خلاقیت

۱- روش تحریک مغزی ( با روش فکری) روش تیمی . روش کلاسی

قوانین حاکم بر جلسات با روش فکری.
(انتقاد ممنوع / کمیت بیشتر،بهتر است/ ترکیب و اصلاح ایده ها مهم است / امنیت و آرامش ضروری / اظهار نظرها نباید کلی باشد)

۲-فهرست خصوصیات: به جای این که به موضوع کلی بنگریم آن را با اجزاء کوچکتر تقسیم کنیم.

۳- فهرست سؤالات: در این روش فهرستی از سؤالات طرح می شود که موجب بر انگیختن قدرت تفکر و تصور فرد گردد.سؤالات بهتر است در موارد زیر باشد.

کاربرد های دیگر
اقتباس (شباهت ها)
تعدیل و تغییر
جانشین سازی
بزرگ شازی
کوچک سازی
تغییر ترکیب
وارونه سازی
ترکیب

۴- ارتباط اجباری:

در این روش دو امری که هیچ ارتباطی به هم ندارند باید ارتباط داده شود تا ایده جدید و نوی خلق شود.

۵- روش اکتشاف: فرایند آن عبارت است:

آماده شدن (کسب اطلاعات، برخورد با مسئله)

عمل آوردن (بررسی اندیشه های مختلف)
یافتن راه حل موقتی( راه حلی که ناگهان به ذهن میرسد)
بررسی راه حل موقتی.

۶- روش سنیکتیکز (cynectics)

سینکتیکز ترکیبی از دو لغت لاتین به معنای اتصال و همراهی عناصر به ظاهر بی ربط است. (زمانی که راه حل قدیمی برای انجام کار مناسب نباشدمطرح می گرد)
در مجموع به فرد کمک می شود با فکر و ایده تازه ای به مسئله بنگرد.
چهار پایه سیتکتیکز :
- خلاقیت در زندگی روز مره دارای اهمیت است.
- جریان خلاقیت رازگونه نیز کامل نوصیف است(در گذشته آن را اسرارآمیز می دانستند و آموزش نمی دادند)
- اختراع خلاق در تمام رشته ها مشابه است و به وسیله مدرک عقلی مشخص می گرد.
- ابداع و خلاقیت در فرد و گروه مشابه یکدیگر است.
در این روش از ۳ قیاس بیشتر استفاده میشود:
- قیاس شخصی
- قیاس مستقیم
- تعارض متراکم
برای استفاده از روش سنیکتیکرر کلاس می توان مراحل زیر را طی کرد:
ارائه موقعیت
قیاس مستقیم
تعارض شخصی
تعارض فشرده (متراکم )
قیاس مستقیم
بررسی مجدد مسئله اولیه

موانع خلاقیت

۱- موانع فردی خلاقیت:

۲-موانع اجتماعی:

-قوانین

-شغل (بی انگیزگی)

-آداب و رسوم

-ترس از عدم استقبال اجتماعی

۳- موانع مربوط به مدرسه:

۴- موانع مربوط به خانواده:

موانع فردی خلاقیت

ترس از شکست.
رویکردانی از ابهام (عدم تحمل ابهام)
عدم اعتماد به نفس.
عدم انعطاف پذیری.
عدم مهارت یا تجربه
نبودی مهارت های اجتماعی.
مفروضات نادرست (مثل خلاقیت ارثی است و…)
اعتقاد به تنها یک را ه حل در برخورد با مسائل.
جدا کردن مسئله از موقعیت (درگیری با خود مسئله مثلاً ۹ نقطه)
تقلید کورکورانه و تبعیت از قوانین منسوخ
تفکر منفی (عیب جویی و خرده گیری)
تحمل اندک
خود پنداری منفی
کم رویی
تنبلی
ترس
نقص عضوی و ذهنی
نامیدی
ترس از احمق جلوه داده شدن.
خود محوری
زود رنجی
عجول
تکروی
مطابقت (ترس از متفاوت بودن)
مرزتفکر بروکراتیک
تیپ های شخصیتی مثل (درونگرایی شدید قراردادی،….)

موانع مربوط به مدرسه

تاکید زیاد بر نمره.
روش های معلم محوری.
عدم شناخت معلم از خلاقیت
فقدان حداقل امکانات در مدرسه
اهداف و محتوای کتاب های درسی
عدم توجه به تفاوت های فردی.
ارائه تکالیف زیاد به دانش آموز.
مسخره به خاطر ایده های اشتباه.
عدم پذیرش ایده های جدید و خیالی.
سوگری معلم.
رقابت های غلط در مدرسه
نبود آرامش و امنیت و جوشوخ طبعی در مدرسه

موانع مربوط به خانواده

تاکید شدید والدین بر هوش و حافظه کودکان.
ایجاد رقابت بین کودکان.
تاکید افراطی برجنسیت کودک.
قوانین خشک و دست وپاگیر در خانه
عدم آشنایی والدین با مفهوم واقعی خلاقیت.
انتقاد مکرراز رفتار کودک
عدم آشنایی والدین با استعدادها و علائق کودک
بیهوده شمردن و عدم پذیرش تخیلات کودک.
نبود جو آرام و شوخ طبعی در خانه.
تحمیل نقش بزرگسالان به کودک
نبود جو خلاق در محیط خانه.
محدود یت بیش از حد.

توصیه هایی برای رشد خلاقیت

هنگامی که با مشکلی مواجه می شوید بعد از نیم ساعت سعی کنید جای خود را عوض نموده و دوباره به موضوع فکر کنید.
مرتب با خود فکر کنید، اگر مشکل یا مسئله ام حل شود چه خواهد شد.
به آهنگ های الهام بخش بیشتر گوش کنید.
از مکان های رویایی مثل موزه ها و نمایشگاهها ی خاص و…..
با افراد خلاق بیشتر معاشرت کنید.
به جاهایی که تا بحال نرفته اید، بیشتر مسافرت کنید.
از طبیعت بیشتر دیدن کنید به ویژه جاهایی که نرفته اید .
خلاقیت نمی تواند تحت شرایط فشار آشکار شود.
اشیاءروی میز خود را متنوع انتخاب کنید.
سعی کنید گاهاً مخالف عادت های خود عمل کنید.
همیشه از نمایشگاههای اختراعات، اکتشافات و فن آوری ها و نمایشگاههای هنری بازدید کنید.
دکوراسیون منزل و محل کار خود را مرتب تغییر دهید.
از افراد غریبه یا بی خبر از موضوع حتی از کودکان در حل مسئله خود استفاده کنید.
برای خلق ایده ها، حداقلی را تعیین کنید مثلا بگوئید ۵۰ ایده جدید باید ارائه شود.
سعی کنید معما، جدول بیشتر حل کنید.
به کشکلات به صورت فرصت نگاه کنید.
برای خلاقیت گاهاً روال مرسوم، قواعد را در نظر نگیرید.
از این قبیل مفاهیم بپرهیزید.
- نبایداشتباه کرد.
- بازی یک عمل بی هوده است.
- شوخی موقوف
- این به من مربوط نیست.
- من خلاق نیستم
- اینها تئوری هستند، اهل عمل باشد.
حتماً سیستم پیشنهادات بدون نام و نشان یا مسابقه ارائه بهترین پیشنهاد را در مدرسه و سازمان وقتی در منزل خود رایج کنید
سرگذشت عالمان و بزرگان دین، علم و هنر و مخترعین و کاشفان را مطالعه کنید.
حداقل ساعتی یک بار در مورد کاری که در آن لحظه به آن مشغل هستیداز خودتان سؤال کنید.

برخی تمرین ها و روش های مربوط به خلاقیت

تکنیک ۶ کلاه فکری

خنثی و منفعل	کلاه سفید	فقط واقعیت‌ها را جستجو می‌کند
خشم، شور، هیجان	کلاه سرخ	جنبه‌های احساسی و غیر استدلالی
افسردگی- احساس منفی	کلاه سیاه	بدبینانه
احساس مثبت	کلاه زرد	خوش بینانه
رویش- طراوت	کلاه سبز	خلاقیت و فکرهای تازه
زنگ آسمان	کلاه آبی	کلاه نظارت، سازمان دهی