کودکان بیش‌فعال و راهکارهای درمان آن
کودکان بیش‌فعال
تاریخچه بیش فعالی کمبود توجه
درسال۱۸۴۵پزشک آلمانی هنریخ هافمن درشعری طنزآمیز به نام فیلیپپ بی قراربه ان پرداخت ولذانام اولیه بیماری هافمن بودودر۱۹۰۰به سندروم بیش فعالی معروف شد.۱۹۶۰چس (Chess)به عنوان ناهنجاری میزان فعالیت نامیدو APA ،۱۹۶۸هم تائیدکرد.در۱۹۷۰ دوگلاس برمولفه توجه تاکیدنمود.۱۹۸۰درDSMواردشد.۱۹۹۳توسط برکلی باعنوان امروزی معروف شد.درنظردادستان(۱۳۸۵)جزءاختلالات حرکتی است.
تعریف بیش فعالی کمبود توجه
الگوی مستمربی توجهی ویابیش فعالی –تکانش وری که درفردمبتلانسبت به همسالان آنهاازشدت وفراوانی بیشتری برخورداراست وممکن است قبل یابعداز ۷سالگی ظاهرشوند ودردومحیط(خانه،مدرسه،کار،خیابان و…) قابل روئیت باشد.
علائم بیش فعالی کمبود توجه
بی توجهی
عدم توجه دقیق به جزئیات،گوش ندادن،عدم عمل به دستورات،
مشکل سازماندهی تکالیف،گم کردن مرتب اشیاء،فراموشکار،
انحراف توجه(محرک بیرونی توجه راازبین می برد) ،
عدم حفظ حالت توجه(ناتوانی درونی فردمانع توجه است).مثال :خواندن متن
شکست دراتمام کار،به آسانی برآشفته می شوند،
اشکال تمرکزروی تکالیف،مشکل دلبستگی به فعالیتها
فزون کنشی(بیش فعالی)
پرجنب وجوش وبه طوراغراق آمیزی کنجکاو(آرام وقرارندارد).
نمی توانندبه صورت ارادی یک فعالیت راتعطیل وبه دیگری بپردازند.
پیچ وتاب دادن دائم دست وپا.
آرام ننشستن،پرحرفی،دویدن همیشگی دراطراف.
درآرام نشستن دچارمشکل وهمیشه درحال لولیدن.
ازدرودیواربالارفتن وبه تذکرگوش ندادن.
تحمل نشستن یکجاراندارند.
حرکت فراوان موقع خواب.
همیشه درحال عمل کردن ورفتن(انگاری موتوری به آنهاوصل باشد).
برانگیختگی(تکانش وری)
بیشترازفکرکردن عمل میکنندوبه پیامدعمل توجه ندارند.
پاسخ قبل ازاتمام سوال.
منتظرنوبت نماندن.
قطع صحبت دیگران.
ایجادمزاحمت درصحبت دیگران.
عمل قبل ازاندیشه،پرش افراطی ازیک فعالیت به دیگری.
اشکال درنظم.
نیازبه مراقبت زیاد.
مرتب فریادزدن.
عدم رعایت نوبت دربازی وصفوف.
-نظام کنترل :شناختی وهیجانی (دراین کودکان قواعدشفاهی درونی نشده ودرسنین بالامشکلاتی درکنترل خودوحل مساله ایجاد می کند).
کودکان بیش‌فعال
انواع بیش فعالی کمبود توجه برحسب سن شروع
۱-نوزادی وخردسالی:رفتارغیرقابل پیش بینی،گریه بی رویه، فریاد(تیزونافذ مثل صدای حیوان درمعرض خطر)وآرام بودن لحظه ای ،کج خلق ،پرتنش .فعالیت حرکتی فراتر از سن رشد،خواب ناآرام .
۲-پیش دبستانی:ناآرامی حرکتی ،نوسان خلق باحالات عصبی ،بدخوابی ،ناتوانی درتحمل ناکامی ،محدودیت دامنه توجه،پرخاشگرومخرب ودربازیهای ساختارمدار(قواعدخاصی دارد)همکاری نکرده وشروع به اذیت می کنند.
۳-دبستان:افت پیشرفت درسی،حواسپرتی درکلاس ،اغتشاش درمدرسه،بدخوابی ،افت مهارت ارتباطی ،کم کاروبرانگیخته،دارای بهره هوشی متوسط،انزوای اجتماعی و افسردگی
۴-نوجوانی :مشکل شناختی ،عاطفی واجتماعی .۵برابربیشترازدیگران ترک تحصیل کرده و۲۰باربیشتردربیمارستان بستری شده اند.فزون کنشی آشکارکاهش یافته اما درعوض دیگر فعالیتهای نامرتبط درآنها شروع می شود(بازی باوسیله درکلاس ،بی توجهی به آموزش، رشدنایافتگی عاطفی ،فقدان پیگیری هدف، افت حرمت خود، افت سازش یافتگی ،کارهای خلاف قانون
۵-بزرگسالی :بیقراری ،عصبانیت ،برانگیختگی ،اختلال خلق،منزلت اجتماعی واقتصادی پایین، روابط زناشویی ناصحیح، اعتیاد ،برانگیختگی بالا،وابستگی شخصیت
علل کم توجهی بیش‌فعالی در کودکان بیش‌فعال
۱- ارثی بودن:۵۰درصدخواهر وبرادرها دارند. سابقه بیماری روانی درشجره خانوادگی
۲-عوامل زیست شناختی:نقص بازداری پاسخ درناحیه کرتکس
۳-عوامل خانوادگی :الگوی ،تنیدگی والدین،والدین خشمگین ،خودرای وهیجان مدار
۴-عوامل روانشناختی (طبیعی ترین وارتجالی ترین پاسخ به ضربه های روانی درکودکی مبادرت به عمل است مهم نوع رفتاروالدین ونحوه برخورد آنهاست).اضطراب دائم،نگرش خودکیفردهی وتنبیه بیش ازحد.
۵-موادسمی وغذایی :مسمومیت سربی (درکلان شهرها مردم پرخاشگرند) ،مصرف رنگها،موادنگهدارنده غذا،چاشنی های مصنوعی وچیپس وپفک وامثالهم.بهترین رژیم غذایی شیر،سبزی ،میوه وگوشت است. (حساسیت بالابه مواداضافی وشیمیایی موجوددرغذا:رنگ وطعم مصنوعی،خوراکی دارای نمک اسید سالیسیلیک(زردآلو،آلو،گوجه فرنگی وخیار)
۶-عوامل محیطی : اشعه X(لامپ مهتابی)،سرب،آسیب محیطی، امواج تلویزیونی
۷-ضایه عصبی: در۳۵تا۵۰درصدEEGغیرطبیعی، شرایط زایمان،مسمومیت ،اختلال گردش خون،عفونت
۸-تاخیر در رشد ورسش مغز: ۳تا۱۰هفتگی،۲تا۴ماهگی،۶تا۸سالگی و۱۴تا۱۶سالگی جهش رشدی مغزاست که دراین افراداحتمالابه وقوع نمی پیوندد.
درمان کم توجهی بیش‌فعالی کودکان بیش‌فعال
دارودرمانی
داروهای تحریک زای متیل فنی دیت(ریتالین)ودکستروآمفتامین(دکسدرین).
عوارض جانبی :خوابگردی، سردرد، تهوع، اشکباری، کاهش اشتها، توقف رشدطبیعی، آسیب شناختی
خانواده درمانگری
۱-مشاهده جریان ارتباطات اعضای خانواده
۲-شناخت عضوحمله یامدافع یامیانجی
۳-آموزش مذاکره وگفتگو
۴-آموزش دادوستد ارتباطی
۵-حذف سرزنشهای پدر و مادر
۶-شناخت سبک خانواده
انواع ارتباط در خانواده
بی قید
افرادمسیرهای جدادارندوبه هم نابسته اندوبه خاطرجداشدن مادرفاقدلنگرگاه هستندکه بی هنجاری می آورد.
مقید
وابستگی بین اعضاورفتارکنترلی مادر وحذف پدربه خاطررفتارکنترلی بالای مادرگرفتاری زاکه طغیان می آورد.
متعادل
کنش واقعی هردووالد و،تعریف درست نقشها وتلاش گروهی برای اتحاد ودلبستگی اعضا به هم آموزش نحوه تعامل ،کنترل هیجان،مقابله باتنش
توصیه‌هایی به والدین کودکان بیش‌فعال
* با فرزند خود کاملا واضح و روشن صحبت کنید. به فرزند خود بگویید چه کارهایی را باید انجام دهد، نه این که فقط ، آنچه را نباید انجام دهد به او گوشزد کنید.
* هم والدین و هم معلم مدرسه، باید نمونه‌ای از برنامه تعلیم و تربیت خاص نیازهای فرزند را داشته باشند.
* با معلم کودکتان در تماس باشید و به او بگویید فرزند شما در خانه چه عملکردی دارد و از او بپرسید که در مدرسه چه می‌کند و آنها را حمایت کنید.
* هر روز یک برنامه مشخص، از ساعت بیدار شدن از خواب تا ساعت به خواب رفتن کودک داشته باشید. برنامه را روی دیوار نصب کنید تا کودک سراسر روز بتواند آن را ببیند و بر اساس آن بازی کند و تکالیف مدرسه و کارهای روزمره را انجام دهد.
* به منظم شدن کودک خود کمک کنید. کیف مدرسه، لباس‌ها و اسباب بازی‌ها را هر روز در جای مشخص و ثابتی قرار دهید. در این صورت احتمال این که کودک وسایل مورد نیاز خود را گم کند، بسیار کم میشود.
* از حواس پرتی کودک جلوگیری کنید. تلویزیون، رادیو و کامپیوتر را خاموش کنید.
* تنها امکان انتخاب بین دو چیز را به او بدهید. در این صورت کودک هیجان زده و سردرگم نخواهد شد.
* از انضباط به صورت موثری بهره بگیرید. در برابر یک رفتار نامناسب به جای فریاد زدن یا تنبیه، یکی از امتیازات او را لغو کنید. در مورد کودکان کوچکتر می‌توان به سادگی آنان را تا موقعی که رفتار بهتری نشان دهند نادیده گرفت.
نقش والدین در درمان کودکان بیش‌فعال
۱٫ ابتدا باید مطمئن باشیم که فرزندمان واقعاً نشانه های این اختلال را دارد؛ به علاوه تشخیص نهایی توسط متخصص انجام می پذیرد. گاهی والدینی که افرادی بسیار مضطرب و نگران هستند، ممکن است جنب و جوش‌های طبیعی فرزند را دلیلی بر بیش فعالی بدانند. بنابراین در قدم اول بایستی راجع به تشخیص مطمئن باشیم و به فرزندمان برچسب‌های نادرست نزنیم.
۲٫ انرژی اضافه این کودکان باید از طریق فعالیتهای مثبت، از جمله ورزش کردن، مصرف شود. بهتر است آنها را برای بازی به زمین‌های بزرگ برد و اجازه داد که به فعالیتهای لذتبخش بپردازند. یا این که روزانه برای پیاده روی آنها را از خانه خارج کرد. در منزل نیز بایستی مسئولیت‌هایی که از لحاظ جسمی قدری بچه‌ها را خسته می کند به آنها بسپاریم تا به این وسیله انرژی بیش از حد آنان گرفته شود. البته خوب است گاهی برای انجام این مسئولیت‌ها جوایزی هم در نظر بگیریم.
۳٫ به خاطر داشته باشیم این کودکان را به هیچ وجه کتک نزنیم؛ زیرا رفتارهای انتقام جویانه از آنها سر خواهد زد. بهتر است با آنان مؤدبانه و با محبت صحبت کنیم. البته در برخورد با سایر کودکان نیز داشتن رفتاری مهرآمیز و عاری از خشونت لازم است.
۴٫ گروهی از موادغذایی – از جمله کاکائو، شکلات، قهوه، نسکافه، نوشابه‌های رنگی و تنقلات – باعث تحریک پذیری می‌شوند و لازم است تا حد امکان از دادن آنها به بچه ها خودداری شود.
۵٫ خواب شبانگاهی این کودکان موضوع مهمی است؛ آنها باید شب‌ها زودتر به رختخواب بروند. بهتر است والدین برنامه خانواده را به گونه ای مناسب تنظیم کنند و به هر طریق ممکن به کودک بفهمانند این یکی از قوانین خانواده اوست که شب‌ها تا دیروقت بیدار نماند. در همین زمینه توصیه می شود کودک از وسایلی چون کامپیوتر و تلویزیون به صورت افراطی استفاده نکند .
۶٫ چنانچه کودک بیش فعال از لحاظ توجه و تمرکز بسیار مشکل داشته باشد و رفتارهای او موجب اذیت و آزار فراوان شود، بهتر است با روان پزشک کودک و نوجوان مشورت شود تا به صلاح دید او کودک مقداری داروی اختصاصی این اختلال را مصرف کند.
توصیه‌هایی به معلمان برای کودکان بیش‌فعال
* به دانش آموزان نشان دهید چگونه از کتاب تکلیف و برنامه‌های روزانه استفاده کنند. همچنین مهارت‌ها و روشهای یادگیری را به آنها آموزش دهید.
* به دانش آموزان در فعالیتهای بدنی‌شان کمک کنید. به آنها اجازه دهید تا کاری را ایستاده پای تخته انجام دهند. در بین برنامه‌ها به آنها استراحت دهید.
* با والدین و دانش آموزان، هر دو با هم، برای نوآوری و اجرای یک برنامه تعلیم و تربیتی مناسب، به منظور نیل به نیازهای دانش آموزان، همکاری کنید.
* انتظارات بالا از دانش آموزان نداشته باشید، اما سعی کنید راه‌های جدیدی را برای انجام کارها امتحان کنید.
* صبور باشید و شانس دانش آموزان را برای کسب موفقیت بالا ببرید.
رفتاردرمانی کودکان بیش‌فعال
اصول :تعیین رفتارآماج،تعیین شرایط ظهور،شناسایی عوامل مرتبط با تداوم وتکراررفتار،تنظیم برنامه مناسب جهت تغییررفتار ،اجرای تکنیک مناسب ،ارزیابی برنامه
۱-استفاده ازبرنامه های تقویتی: نسبی(تعداد) وفاصله ای(زمان) ثابت ومتغیرتقویت مثبت و منفی(تناسب،تازگی ،فوریت)
۲-استفاده از روشهای کاهش رفتار: تقویت ، حذف آموزی(تقویت هررفتارمطلوب)،تقویت رفتارناهمساز(تقویت رفتار دقیقا مقابل )، سیری
،جریمه ،جبران
۳-پرهیز(انزجار)درمانی: همراه کردن رفتارنامطلوب بامحرک بیزارکننده.
۴-حساسیت زدایی منظم: آرامش بخشی،تعیین حالت روانی،ترکیب این دو.
۵-خاموشی
شناخت درمانی کودکان بیش‌فعال
۱-تعلیم خودانضباطی –آموزش خودکنترلی وخود دستوری کلامی (خودتنظیمی) :
انجام رفتار توسط بزرگسال وبلند بیان کردن آن،
انجام رفتارتوسط کودک، کودک بلندبه خوددستور میدهد.
بیان آرام دستور و اجرای همزمان.
فکرکردن به دستور بدون بیان بلند
۲-الگودهی والگوسازی شناختی درسنین بالا
۳-افزایش فراخنای توجه:تقویت دادن در زمان توجه کردن
۴-روش LISTEN
- نگاه کن L= Look
- موتورت را متوقف کن یا خاموش کن I= Idle your motor
- صاف بنشین Sit up straight S=
- رویت را به من بکن T= Turn to me
- مغزت را به کار بینداز Engage your brain E=
- حالا به این جا توجه کن N= Now
- حروف اول هر بخش ”راهبرد گوش بده“ را باونز و هورکد (۱۹۸۹) ابداع کردند که کلمه LISTEN یعنی گوش بده را تشکیل می دهد
۵-روش لاک پشتی :انجام رفتارتوسط والد وآموزش آن به کودک(آهسته وگام به گام)
رویکرد ارتباطی در درمان کودکان بیش‌فعال
۱-روش ویرجنیااکسلاین :ایجادیک رابطه اطمینان بخش وفاقدتحکم وتهدیدبین دوفرد
۲-آموزش ارتباط محاوره ای اریک برن(من کودک،والدینی،بالغ)
۳-افزایش مهارتهای اجتماعی:مشارکت دادن،تقسیم کار،مسولیت خواستن،بازی دادن،آموزش انتظارکشیدن
۴-افزایش مهارتهای مراقبتی :خم شده ودرمقابل کودک بادستورهای ساده وروشن توضیح دادن
ملاحظات
آموزش مربی درخصوص الگوی تشویق وپاسخ دهی ،تدارک برنامه رغبت انگیز،کاهش دادن ساعت آموزش ،تمرکزبرنامه درصبح.
بستری دربیمارستان روانی وسپردن به مراکزشبانه روزی نیزتوصیه می شود
درمان کودکان بیش‌فعال با غذا
با توجه به تحقیقات انجام شده می توان گفت برای کاهش شیطنت کودکان بیش‌فعال (ADHD ) که خیلی پُر جنب و جوش هستند، و به اصطلاح خیلی شلوغ می کنند، مصرف مواد مغذی زیر مفید است:
– اسیدهای چرب ضروری:
تحقیقات بسیاری نشان داده اند که غلظت اسیدهای چرب “امگا-۳″ و “امگا-۶″ در این افراد به مقدار زیادی پایین تر است و این کودکان، علائم کمبود اسیدهای چرب ضروری مانند تشنگی زیاد را نشان می دهند.
کنجد، تخمه ی کدو تنبل و تخمه ی آفتابگردان منابع خوبی از اسیدهای چرب امگا-۶ و ماهی آزاد و ساردین، از منابع خوب اسیدهای چرب امگا-۳ می باشند.
– ویتامین B6:
ویتامین B6 یک کوفاکتور ضروری برای اغلب مسیرهای متابولیکی اسیدهای آمینه، شامل مسیرهای دکربوکسیلاسیون برای دوپامین، آدرنالین، وسروتونین می باشد. از این طریق، ویتامین های گروه B سبب بهبود رفتار در برخی کودکان مبتلا به ADHD شده است. در برخی کودکان بیش فعال، سطح سروتونین خون پایین است، در نتیجه دوز بالای ویتامین B6 با افزایش میزان سروتونین خون سبب بهبود علائم می شود.
– آهن:
کمبود آهن، دقت و توجه را به میزان قابل توجهی کاهش داده و به مکمل یاری پاسخ مثبت می دهد. برخی مطالعات نشان داد که با مکمل یاری آهن، ۳۰ درصد بهبود در این کودکان مشاهده شده است.
– منیزیم:
برخی بررسی ها نشان داده اند که کمبود منیزیم اغلب در ADHD دیده می شود و با دریافت منیزیم، بیش فعالی به طور قابل ملاحظه ای کاهش می یابد.
– روی:
چندین مطالعه نشان داده است که این ماده ی معدنی در سرم افراد مبتلا به بیش فعالی کم است که می تواند ناشی از کاهش دریافت یا جذب آن باشد. بر طبق دیگر مطالعات دریافت روی از طریق تغذیه ممکن است در پاسخ این کودکان به دکستروآمفتامین موثر باشد.
غذاهایی که باید از خوردن آن ها اجتناب نمود عبارت اند از:
– شکر و غذاهای حاوی آن مانند: بیسکویت، کیک، شیرینی، شکلات و نوشابه های شیرین.
اگرچه اغلب شکر به عنوان علتی برای بیش فعالی ذکر می شود،اما مطالعات کنترل شده، تاثیرات منفی آن را بر روی رفتار اثبات ننموده اند. گرچه شواهد اندکی موید تاثیر شکر بر روی رفتار است، اما باید فواید کاهش مصرف شکر را مد نظر داشت.
غلات صبحانه، نان جو، برنج، ماکارونی و سیب زمینی از مواد غذایی نشاسته ای هستند که عوارض جانبی ندارند.
– بادام، سیب، زردآلو، کشمش، هلو، آلو، پرتقال، توت، گوجه فرنگی و خیار (حاوی سالیسیلات های طبیعی).
– رنگ ها مانند تارترازین (نوعی رنگ غذایی به رنگ نارنجی) که در غذاهای آماده بسته بندی شده، آدامس، شکلات، آب لیمو، سس ها، کمپوت ها، کنسرو نخودفرنگی، نوشابه های گازدار وجود دارد.
– اسید بنزوئیک (نوعی نگهدارنده مواد غذایی)، در مرباها،پوره میوه ها، آب میوه ها، ترشی ها و سس های سالاد استفاده می شود.
– نوشابه های گازدار که به دلیل محتوای بالای فسفر آن ها و برهم زدن تعادل کلسیم و فسفر بدن می توانند منجر به بیش فعالی شوند.
– قهوه، چای، کولا و سایر نوشیدنی های حاوی کافئین می توانند علائم بیماری را تشدید نمایند.
نکات مهم
تجمع فلزات سمی همانند سرب، آرسنیک، آلومینیوم، جیوه، یا کادمیوم نیز می تواند سبب مشکلاتی در یادگیری و رفتار کودکان شود. سرب می تواند سبب تخریب ادراک و رفتار کودکان شود. بر اساس تحقیقات، اصلاح سطح سرب بدن ( از طریق مواد شلاته کننده مانند ویتامین)، در کودکان بیش فعالی که میزان سرب بالاتری داشتند، موجب بهبود رفتار قابل ملاحظه ای گردید.
مصرف مکرر آنتی بیوتیک ها ( به ویژه برای عفونت های گوش) در دوران کودکی می تواند سبب عدم تعادل باکتری های مفید در کودکان و در نتیجه علائم جسمانی و تغییرات رفتاری در آن ها شود. مصرف پروبیوتیک مناسب به همراه یک رژیم کم شکر و بدون کربوهیدرات های تصفیه شده می تواند در برقراری مجدد این تعادل موثر باشد.
احتمال خطر کمبودهای حاشیه ای برخی ریز مغذی ها در کودکان مبتلا به ADHD ، به دلیل عادات غذایی نامعقول و کاهش اشتهای ناشی از درمان با داروهای محرک بیشتر است.
نقش چربی اُمگا-۳ در بهبود بیش فعالی کودکان
مصرف مواد غذایی حاوی اُمگا-۳ خصوصا کپسول روغن ماهی می توان به نحو موثری از پیشرفت علایم بیماری بیش فعالی جلوگیری کرد.
بیش فعالی اختلالی است که در کودک مبتلا به آن پرتحرکی ، بی توجهی و رفتارهای ناگهانی بیشتر و شدیدتر از کودکان دیگر وجود دارد. ۵-۳ درصد کودکان به این اختلال مبتلا هستند و در پسرها شایع تر است. ممکن است در بعضی بیشتر علائم پرتحرکی و رفتارهای ناگهانی و در گروهی علائم بی توجهی بیشتر دیده شود. علائم این بیماری قبل از ۷ سالگی شروع می شود، ولی اغلب در دوران مدرسه مشکلات جدی ایجاد می گردد.
در کودکان بیش‌فعال ، متابولیسم (سوخت و ساز) اسیدهای چرب به خوبی صورت نمی گیرد و از آنجا که اسیدهای چرب یکی از ارکان مهم غشای سلول عصبی هستند می توان نتیجه گرفت که در اکثر بیماران یادشده، سلول‌های عصبی ساختار و عملکرد مناسبی ندارند.
تشنگی زیاد و آلرژی به مواد غذایی از جمله اصلی ترین علائم کمبود اسیدهای چرب می باشد و علایم یادشده در بچه های بیش فعال، خصوصا پسران شیوع زیادی دارد و علت آن نیز نوع رشد و تکامل سیستم عصبی است.
گنجاندن مواد غذایی حاوی اسید چرب ضروری اُمگا-۳ مانند ماهی، کپسول روغن ماهی، تخم مرغ و آجیل خام در برنامه غذایی کودکان بیش فعال در کنترل علایم بیماری آنها موثر است.
در عین حال عناصر حیاتی روی و منیزیم نیز در کاهش بیش فعالی موثرند، زیرا کنترل سیستم اعصاب مرکزی و محیطی زیر نظر این دو ماده است و علائمی مانند واکنش بیش از حد به محرک های بیرونی، خستگی ، اختلال خواب و اختلال تمرکز نیز ناشی از کمبود آنها در خون است.
مصرف موادی مانند طعم دهنده ها و رنگ های مصنوعی، قهوه، کاکائو، پنیر، سرکه و آسپرین برای این گروه از بیماران مضر می باشد و تجربه نشان می دهد متعاقب مصرف مواد یادشده فعالیت مغز بیماران بیش فعال به طور ناگهانی افزایش یافته و آنها در معرض حمله عصبی قرار می گیرند.
توجه : لینک دانلود فایلها بلافاصله پس از خرید ظاهر میشود و به ایمیل شما هم ارسال میشود(پوشه هرزنامه یا spam را چک کنید). در صورتی که پس از خرید با مشکل دانلود در مرورگر گوگل کروم مواجه شدید از این راهنما استفاده کنید. ترجیحا از مرورگر فایرفاکس استفاده کنید (پسورد فایلها: ۱۳۵۷ و یا
www.ravanrahnama.ir)
این مجموعه را ببینید
