تمایزیافتگی خود عبارت است از توانایی به دست آوردن کنترل عاطفی و در عین حال، ماندن در جو عاطفی خانواده. این مفهوم بیانگر میزان توانایی فرد برای تفکر واقع‌بینانه راجع به موضوعات عاطفی در خانواده است. تمایزیافتگی شامل نوعی ظرفیت درون فردی برای متمایز کردن تفکر و احساس و نیز توانایی بین فردی برای حفظ استقلال درون بافت روابط عمیق با افراد مهم زندگی است.
از جمله ابزارهایی که برای سنجش تمایز یافتگی ساخته شده است پرسشنامه تمایزیافتگی خود (DSI) است.
تمایزیافتگی به معنای توانایی فرد برای تفکیک کردن خود از خانواده اصلیش در سطح هیجانی و شناختی وایجاد تعادل در سطح درون روانی و بین فردی وجود خویش است. همواره در زندگی آدمی دو نیروی متضاد وجود دارد که در تعادل با یکدیگر به سر میبرند : با هم بودن و فردیت.
متمایز کردن عقلانی و عاطفی از هم را نباید به معنای عینی گرا بودن و توقف عاطفه در نظر گرفت؛بلکه به این معناست که فرد نباید تحت تاثیر احساساتی قرار بگیرد که به درستی نمیتواند آن ها را درک کند، مفهوم تمایزیافتگی میخواهد برقراری تعادل میان احساسات و شناخت ایجاد کند که رسیدن به آن مستلزم طی مسیر و فرآیند است. توانایی تمایز یافتگی را میتوان در پیوستاری از تمایزیافتگی ضعیف (همجوشی ) تا تمایزیافتگی خوب (خودمختاری) قرار داد. (خانواده درمانی- گلادینگ)
افراد تمایزیافته بهتر به استرس ها و مشکلات زندگی پاسخ میدهند.تفکر مناسب، هیجانات را کنترل میکند اما به عاطفه انسانی مجال بروز میدهد. تمایزیافتگی سطح بالا به سیستم های عاطفی و عقلی فرد کمک میکند که عملکرد مناسبی داشته باشند.اما آمیختگی به هیجانات اجازه میدهد که کنترل کل سیستم را به دست بگیرند.
خود تمایزیافته در نظریه ی بوئن ، خود یکپارچه و خود تمایزنایافته، خود کاذب؛ در نظر گرفته میشوند. خود یکپارچه میداند که چه میخواهد و به چه نیاز دارد، چه عقاید ،نیازها و باورها و اصولی برای زندگیش دارد، اما خود کاذب تنها به محیط اطرافش واکنش نشان میدهد، براساس قواعد ،فرهنگ ها و آداب و رسوم و انتظارات عمل میکند و حقیقتا نمیداند که به چه اعتقاد و باور دارد. خود کاذب محصولی فشارهای هیجانی و فشارجامعه اطرافش است ، به گروه هایی با عقاید سرسختانه و غیرقابل تغییر تعلق دارد.
خود یکپارچه نیز ممکن است به همین گروه ها متعلق باشد؛ اما تعارضات و اشکالات آن گروه را می داند و با عقل و منطق تصمیم میگیرد که متعلق به آن گروه باشد.
نکته ای از ماری بوئن در مورد تمایز یافتگی میتواند در فهم آن به ما کمک کند : ” فرد تمایزیافته همیشه از افراد و سیستم های اطرافش آگاه است. رفتار تمایز یافته ، نامناسب یا افراطی- تفریطی نیست. افراد تمایزیافته میتوانند بخندند، گریه کنند ، خوش بگذرانند و از روابطشان لذت ببرند. آنها حتی ممکن است دچار شکستها و اشتباهات سنگینی در مواقع استرس و فشار شوند اما به سرعت خود را بازمیابند.
